Muốn học suốt đời thì phải học đúng cách, đúng lúc và đúng công cụ

Khái niệm "học tập suốt đời" không còn là khẩu hiệu mà đang dần trở thành một yêu cầu quan trọng, đặc biệt trong bối cảnh công nghệ và thị trường lao động thay đổi quá nhanh như hiện nay. Tuy nhiên, đúng như nhiều người e ngại, việc duy trì động lực và phương pháp học liên tục là một thách thức không nhỏ - đặc biệt với người đã đi làm, thiếu thời gian và không có hệ sinh thái học tập phù hợp.

Trí tuệ nhân tạo (AI), đặc biệt là các mô hình tạo sinh như ChatGPT, không chỉ thay đổi cách con người làm việc, mà còn làm mới hoàn toàn khái niệm "học tập suốt đời". Nếu như trước đây, học tập liên tục thường gắn với việc đến lớp hoặc học qua các khóa học truyền thống, thì nay, mỗi người đều có thể học mọi lúc, mọi nơi, với tốc độ và nội dung phù hợp với chính mình. Nhưng câu hỏi đặt ra là: Làm sao để không bị ngợp giữa biển tri thức AI, và liệu có lộ trình nào giúp người học Việt Nam - dù là học sinh, sinh viên, giáo viên hay người đã đi làm - tận dụng hiệu quả AI để nâng cao năng lực cá nhân?

Khả năng hỗ trợ học tập cá nhân hóa của AI

AI giúp cá nhân hóa quá trình học - tức là mỗi người học theo một cách riêng, nội dung riêng, thời gian riêng mà không bị phụ thuộc vào chương trình cố định. Ví dụ, một nhân viên văn phòng có thể nhờ AI tóm tắt tài liệu chuyên ngành, giải thích lại thuật ngữ khó bằng ngôn ngữ đơn giản, thậm chí gợi ý cách ứng dụng lý thuyết vào công việc thực tế. Một giáo viên có thể dùng AI để tạo nhanh giáo án, xây dựng hoạt động học tương tác, thiết kế câu hỏi đánh giá theo từng cấp độ nhận thức Bloom. Những điều này nếu làm thủ công sẽ rất mất thời gian và dễ gây chán nản.

Mặc khác, AI tạo sinh còn giúp người dùng duy trì "mạch học" - điều mà sách vở truyền thống hay các khóa học online thường bị thiếu. Một người học ngoại ngữ có thể trò chuyện mỗi ngày với ChatGPT để luyện phản xạ ngôn ngữ. Một người học kỹ năng mềm có thể luyện phỏng vấn, luyện phản biện, luyện trình bày với AI bất cứ lúc nào. Cảm giác luôn có một bạn học 24/7 khiến việc học trở nên liên tục và hấp dẫn hơn.

Quan trọng hơn cả là AI tạo sinh giúp người học "học được cách học" - tức là phát triển khả năng đặt câu hỏi, đánh giá thông tin, tổ chức kiến thức và áp dụng tri thức vào tình huống cụ thể. Đây là điều cốt lõi quan trọng của tư duy học suốt đời trong thời đại AI: không chỉ học để biết, mà học để tư duy, hành động và thích nghi không ngừng.

AI tạo sinh giúp học nhanh nhưng liệu có khiến người học lười suy nghĩ?

Mặc dù mang đến nhiều tiềm năng, AI tạo sinh vẫn bị lo ngại có thể khiến cho người học lười suy nghĩ. Đây là một lo ngại chính đáng và cũng là một cảnh báo nghiêm túc cho rất nhiều người dùng AI chưa có nền tảng vững chắc. Mặc dù AI có thể giúp rút ngắn thời gian tiếp cận tri thức, giảm bớt công đoạn tra cứu, tổng hợp, trình bày… nhưng nếu dùng sai cách, nó có thể khiến người học bị thụ động, lười phản biện, hoặc sao chép mà không hiểu vấn đề. Điều này rất nguy hiểm trong dài hạn, vì nó làm mài mòn đi khả năng tư duy độc lập, vốn là giá trị cốt lõi trong mọi hình thức học tập thực thụ.

Học đúng cách với AI nghĩa là dùng AI như một công cụ hỗ trợ tư duy, chứ không thay thế tư duy. Người học cần biết đặt câu hỏi đúng, biết kiểm chứng thông tin, biết chỉnh sửa kết quả AI đưa ra theo ngữ cảnh cụ thể. Ví dụ, khi nhờ AI viết kế hoạch học tập, người học cần tự điều chỉnh mục tiêu sao cho phù hợp với lịch trình, ưu tiên tính cá nhân. Khi AI đưa ra một định nghĩa, người học nên truy vấn: "Liệu điều này có đúng trong ngành nghề của tôi không?", "Có ví dụ cụ thể nào không?", "Nếu tôi áp dụng điều này sai cách thì rủi ro là gì?". Những câu hỏi này giúp AI trở thành một "đối thoại học thuật", thay vì một công cụ tìm kiếm kết quả.

Ranh giới giữa "học với AI" và "lạm dụng AI" nằm ở chỗ: AI có hỗ trợ phát triển tư duy hay không? Nếu người dùng chỉ yêu cầu AI làm bài hộ, chép nguyên văn, không hiểu nội dung và không thể giải thích lại bằng lời của mình, đó được xem là sự lạm dụng. Nhưng nếu AI giúp người dùng gợi ý dàn ý, phân tích thêm khía cạnh mới, hoặc luyện kỹ năng qua phản hồi liên tục, thì đó là học tập chủ động.

Một nguyên tắc then chốt khi sử dụng AI là phải thực hành ngay sau khi học. Học xong mà không áp dụng thì dù có dùng AI hay không, kiến thức cũng sẽ mai một rất nhanh. Do đó, mỗi phiên học với AI nên có mục tiêu rõ ràng, có sản phẩm cụ thể (một đoạn văn, một sơ đồ, một bản kế hoạch…) và có bước đánh giá lại hiệu quả. AI có thể hỗ trợ tất cả những điều đó nếu người học chủ động.

Động lực của tự học khi dùng AI

Người trưởng thành thường không thiếu động lực học, nhưng lại thiếu thời gian, thiếu phương pháp và dễ bị ngợp bởi quá nhiều thông tin. Đây là nhóm đối tượng rất cần AI - nhưng cũng là nhóm dễ "bỏ cuộc" nếu không có lộ trình rõ ràng.

Đầu tiên, cần xác định rõ mục tiêu học cụ thể, thay vì học lan man. Ví dụ: "Muốn biết cách viết quảng cáo tốt hơn", "Muốn hiểu dữ liệu Excel", "Muốn thuyết trình tự tin hơn"… Mỗi mục tiêu nhỏ sẽ có công cụ AI phù hợp - từ ChatGPT, Canva AI đến Google Gemini hoặc các nền tảng như Notion AI, Copilot.

Thứ hai, cần học theo mô hình "1 giờ mỗi ngày - 1 vấn đề cụ thể - 1 sản phẩm đầu ra". Một giờ chỉ mang tính giá trị tượng trưng, thực tế thời lượng học có thể thay đổi tùy đặc thù mỗi người, nhưng cần đồng nhất suốt lộ trình. Với cách này, mỗi phiên học với AI không chỉ là đọc thông tin mà phải tạo ra một nội dung cụ thể như một bản trình bày, một ý tưởng kinh doanh, hay một kịch bản đào tạo. Việc có "sản phẩm học tập" mỗi ngày giúp duy trì động lực và thấy ngay kết quả.

Thứ ba, hãy chọn công cụ AI có giao diện đơn giản, ngôn ngữ thân thiện, có ví dụ mẫu và hướng dẫn cụ thể.

Thế giới đang phát triển theo hướng "microlearning" - học qua các nội dung ngắn, học trên thiết bị di động, học khi cần chứ không học để thi. AI tạo sinh chính là hạ tầng lý tưởng cho hình thức học này. Nếu có thể cá nhân hóa thêm với dữ liệu nghề nghiệp, sở thích và thói quen, AI sẽ không chỉ là người bạn đồng hành học tập - mà còn là "huấn luyện viên kỹ năng" không bao giờ biết mệt.

Chiến lược học tập suốt đời với AI tạo sinh

Chiến lược học suốt đời với AI nên bắt đầu bằng ba câu hỏi: Mình đang thiếu kỹ năng gì? Mình có bao nhiêu thời gian mỗi ngày để học? Và mình muốn dùng AI vào việc gì cụ thể?

Trả lời ba câu hỏi này sẽ giúp định hướng rõ ràng và chọn được công cụ phù hợp. Ví dụ: thiếu kỹ năng viết nội dung, có 30 phút/ngày, muốn ứng dụng vào bán hàng online - thì có thể dùng ChatGPT để luyện viết tiêu đề, nội dung sản phẩm, phản hồi khách hàng. Hoặc nếu là người quản lý, cần cải thiện kỹ năng lãnh đạo - có thể dùng AI để phân tích tình huống, mô phỏng kịch bản xử lý mâu thuẫn, hoặc luyện trình bày chiến lược với đối tác.

Một lộ trình lý tưởng gồm 4 giai đoạn: Làm quen công cụ - Ứng dụng vào việc nhỏ - Phát triển kỹ năng chuyên sâu - Đánh giá lại và cập nhật mục tiêu học. Điều quan trọng nhất là tạo thói quen học đều đặn mỗi ngày, dù chỉ 15 phút, vì đó là nền tảng để học suốt đời thực sự trở thành phong cách sống, chứ không phải phong trào.

Và cuối cùng, đừng chỉ học một mình. Hãy tìm, tạo một cộng đồng cùng học, cùng dùng AI, cùng chia sẻ thành quả sẽ giúp người học giữ được lửa dài hạn. Trong tương lai, "người học suốt đời" không chỉ là người giỏi - mà là người biết dùng công cụ để không ngừng làm mới chính mình. AI là công cụ - nhưng người dùng thông minh mới là nhân tố quyết định.

Tuy nhiên, thách thức lớn nhất sẽ là chênh lệch nhận thức và hạ tầng. Nếu không có chiến lược đào tạo đại trà, hỗ trợ người yếu thế, và giám sát chặt nội dung AI, thì khoảng cách học tập giữa các nhóm xã hội sẽ ngày càng lớn. Thêm vào đó, việc lạm dụng AI mà không hiểu bản chất có thể dẫn đến sự lệ thuộc công nghệ và khủng hoảng kỹ năng thực hành.

Năng lực để học cùng AI hiệu quả

1. Để ứng dụng AI vào hành trình tự học hiệu quả, người dùng cần tự trang bị cho mình rất nhiều năng lực cốt lõi. Thứ nhất, tư duy phản biện - khả năng đặt câu hỏi, đánh giá thông tin, nhìn đa chiều và không chấp nhận mọi câu trả lời sẵn có. Luôn đào sâu, đối chiếu và thêm góc nhìn của chính mình. Đây là năng lực quyết định trong việc "làm chủ AI", thay vì bị dẫn dắt bởi nó.

2. Phải thực hành sáng tạo cá nhân song song với sử dụng AI. Ví dụ, sau khi AI gợi ý một kịch bản bán hàng, người học cần tự viết lại theo giọng văn riêng, thêm trải nghiệm bản thân hoặc địa phương hóa ngôn ngữ. AI gợi ý - con người sáng tạo - đó mới là công thức đúng.

3. Cần có kỹ năng quản lý bản thân - bao gồm đặt mục tiêu, quản lý thời gian, theo dõi tiến độ và đánh giá kết quả học tập. AI có thể gợi ý nhưng không thể buộc ai đó học, trừ khi người đó có kỷ luật tự thân.

4. Biết sáng tạo và đổi mới - không phải sáng tác nghệ thuật, mà là khả năng nghĩ ra giải pháp mới, cách tiếp cận khác biệt, và biến ý tưởng thành hành động. Đây là năng lực được doanh nghiệp và tổ chức toàn cầu ưu tiên hàng đầu khi tuyển dụng, vì sáng tạo là yếu tố phân biệt giữa "người dùng AI" và "người dẫn dắt AI".

5. Kỹ năng giao tiếp và hợp tác - bao gồm khả năng làm việc nhóm, thuyết trình ý tưởng, và phối hợp hiệu quả giữa con người với con người và cả giữa người với máy.

6. Cần giữ mối liên kết xã hội trong học tập: học cùng nhóm, chia sẻ kết quả, tranh luận trực tiếp. Dù có AI giỏi đến đâu, con người vẫn cần cảm xúc, cần đồng hành, cần sự công nhận từ người khác. Vì vậy, những lớp học kết hợp AI và tương tác thật - vừa online vừa offline - sẽ là mô hình tối ưu trong tương lai.

7. Năng lực số - hiểu công nghệ và đạo đức công nghệ - tức là biết sử dụng các công cụ AI một cách hiệu quả, an toàn, và có trách nhiệm. Không cần biết lập trình phức tạp, nhưng cần biết cách tìm công cụ, kiểm tra kết quả và tuân thủ nguyên tắc sử dụng minh bạch.

Tất cả những năng lực này đều có thể được rèn luyện, nếu có môi trường giáo dục phù hợp, sự hỗ trợ từ nhà trường, gia đình và cộng đồng. AI là đòn bẩy mạnh mẽ, nhưng người học chính là động cơ chính. Nếu thế hệ trẻ Việt Nam hình thành được bộ năng lực này ngay từ hôm nay, thì "học tập suốt đời" không còn là khẩu hiệu xa vời - mà sẽ là tiêu chuẩn chung, là bản lĩnh thời đại, và là con đường để trưởng thành bền vững trong một thế giới không ngừng biến đổi.

Phát huy tinh thần Học tập suốt đời với AI tạo sinh

Chúng ta đang đứng trước một cơ hội hiếm có - khi mà công nghệ, nhận thức xã hội và nhu cầu học tập cá nhân đều hội tụ lại. Đừng để cơ hội ấy trôi qua vì nghi ngại, vì chờ đợi, hay vì thiếu liên kết. Bởi học suốt đời cùng AI không chỉ là một giải pháp giáo dục - mà còn là một khởi đầu mới cho mọi cá nhân, gia đình, tổ chức và quốc gia bước vào thời đại tri thức với sự tự tin, chủ động và nhân văn nhất.

Với nhà quản lý giáo dục, xin đừng chờ đợi đến khi có đủ mọi điều kiện mới triển khai. Trong giáo dục, "khởi đầu nhỏ nhưng đúng hướng" luôn tốt hơn là trì hoãn vì e ngại. Hãy bắt đầu từ những mô hình mẫu: một trường phổ thông tích hợp AI vào môn Văn - Toán - Lý; một lớp đại học ứng dụng AI vào đồ án; một khóa đào tạo giáo viên về sử dụng ChatGPT hiệu quả. Quan trọng là phải thử, học và cải tiến không ngừng.

Với doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp vừa và nhỏ - đừng chờ đến khi phải tổn thất quá nhiều ngân sách mới bắt đầu tìm hiểu AI. Hãy cho nhân viên tiếp cận các công cụ đơn giản ngay từ bây giờ, tạo thói quen học trong công việc, và xem năng lực tự học với AI như một tiêu chí tuyển dụng. Những doanh nghiệp biết cách "biến học tập thành năng suất" sẽ có lợi thế cạnh tranh rất lớn trong 5 năm tới.

Với các bậc phụ huynh, hãy bước vào thế giới học tập của con trẻ - không phải để kiểm soát, mà để đồng hành. Khi con dùng ChatGPT để học tiếng Anh, hãy hỏi: "Con học được gì mới hôm nay?". Khi thấy con bạn tò mò về AI, đừng nói "cái này mẹ không hiểu" - hãy nói: "Mẹ cùng học với con được không?". Bởi vì nếu cha mẹ dừng lại, con cái cũng dễ chững lại. Và nếu cả nhà cùng học, cùng trưởng thành, thì học suốt đời sẽ không còn là áp lực, mà là niềm vui.

Vai trò của nhà nước trong việc hỗ trợ khả năng học tập suốt đời cùng AI tạo sinh

Trong hành trình triển khai mô hình học tập suốt đời, Nhà nước có vai trò vô cùng quan trọng trong việc định hình chính sách và hỗ trợ giải quyết các khó khăn. Một trong những yếu tố rất được quan tâm là hạ tầng học tập số công bằng và dễ tiếp cận.

Với tinh thần của Nghị quyết 57-NQ/TW, Việt Nam cần đầu tư mạnh hơn vào nền tảng học trực tuyến quốc gia, tích hợp AI tạo sinh như một thành phần lõi, được quản lý và cập nhật bởi đội ngũ chuyên gia trong nước. Nền tảng này không nên chỉ là "nơi lưu trữ video", mà phải cá nhân hóa nội dung, gợi ý lộ trình học tập, đánh giá năng lực liên tục, và cho phép người học tự điều chỉnh kế hoạch học dựa trên dữ liệu thực tế. Quan trọng là nền tảng đó cần miễn phí hoặc cực kỳ rẻ, dễ sử dụng và có ngôn ngữ bản địa rõ ràng.

Bên cạnh đó, cần có những chiến dịch khuyến khích xây dựng văn hóa học tập suốt đời trong toàn xã hội. Học không chỉ là việc của học sinh. Mỗi cán bộ, nhân viên, công nhân, tiểu thương… đều cần được tạo điều kiện học kỹ năng mới để bắt kịp thị trường. Điều này đòi hỏi sự tham gia đồng bộ của chính quyền, doanh nghiệp và truyền thông: tổ chức các chiến dịch truyền thông "bình dân học AI", phổ biến kiến thức qua radio, mạng xã hội, các chợ dân sinh, và đặc biệt là các chương trình học tập cộng đồng tại từng phường, xã.

Đồng thời, phải đổi mới triệt để giáo dục phổ thông và đào tạo nghề, không chỉ dạy kiến thức lý thuyết mà đào tạo năng lực sử dụng AI, năng lực thích ứng và kỹ năng học tập suốt đời. Giáo viên cần được đào tạo lại, trường học cần chuyển sang mô hình "học tập linh hoạt - học tập cá nhân hóa - học tập liên ngành" để học sinh ra trường không chỉ có bằng cấp, mà có năng lực tự học tiếp, học sâu và học đúng mục tiêu nghề nghiệp.

Để làm được điều đó, Nhà nước có vai trò quan trọng trong việc xây dựng hành lang pháp lý và chính sách tài chính ưu đãi cho người học suốt đời. Chính phủ có thể cấp "tài khoản học tập quốc gia" cho từng công dân - nơi họ tích lũy chứng chỉ, lộ trình học và được nhận hỗ trợ tài chính nếu học đúng định hướng chiến lược quốc gia (AI, công nghệ, y tế, năng lượng xanh…). Đây là mô hình đang được OECD và các nước Bắc Âu triển khai rất hiệu quả.