Sự hình thành ý tưởng "Xây dựng xã hội học tập từ cơ sở"

Từ 21-22/06/2000, Hội thảo "Kinh tế tri thức và những vấn đề đặt ra đối với Việt Nam" đã diễn ra tại Hà Nội. 

Ban Khoa giáo Trung ương, Bộ Khoa học và công nghệ, Bộ Ngoại giao đồng chủ trì Hội thảo khoa học này. Đông đảo những nhà khoa học và quản lý xã hội đã đem tới Hội thảo nhiều thông tin có giá trị và nhiều ý tưởng đối với sự phát triển đất nước trước thềm thế kỷ XXI.

Nhiều báo cáo tham luận trong Hội thảo cho thấy, Internet và hệ thống máy tính hiện đại đã hình thành nền kinh tế tri thức ở Bắc Mỹ và nhiều nước ở Châu Âu. Chính mạng thông tin toàn cầu kết nối hàng tỉ thiết bị điện tử đã tạo nên năng suất lao động cao chưa từng có: Với chức năng của mình, máy tính đã thay thế một phần đáng kể lao động trí óc của con người. 

Năng lực làm việc của máy tính cứ 18 tháng sẽ tăng lên gấp đôi, còn giá cả thì mỗi năm có thể giảm tới 30-40%. Máy tính đã nhanh chóng không chỉ kết nối các doanh nghiệp, cơ quan, trường học, bệnh viện... mà còn đi vào từng thiết bị, công cụ trong các gia đình, tạo nên một xã hội thông tin và một nền sản xuất tự động hóa.

Các đại biểu tham dự Hội thảo cho rằng, Việt Nam chủ trương hội nhập kinh tế quốc tế, phát triển thị trường là hoàn toàn đúng đắn, song để tiếp cận với xu thế phát triển của thế giới hiện đại, cần phải có chính sách nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế. Muốn vậy, trước hết phải cải cách giáo dục theo hướng xây dựng xã hội học tập, bồi dưỡng và trọng dụng nhân tài, tăng cường năng lực khoa học và công nghệ quốc gia.

Các quốc gia đã hoàn thành công nghiệp hóa, trở thành những nước phát triển sẽ từng bước chuyển đổi nền kinh tế công nghiệp sang nền kinh tế tri thức. Quá trình chuyển đổi này đòi hỏi lực lượng sản xuất vốn đang dựa vào nguồn lực vật chất là chủ yếu thì nay phải nhanh chóng dựa vào nguồn lực trí tuệ. Học tập suốt đời sẽ là giải pháp cơ bản để xã hội có vốn trí tuệ phong phú.

Việt Nam vào thời điểm năm 2000 chưa phải là quốc gia công nghiệp. Muốn nhanh chóng bám sát và đuổi kịp những quốc gia phát triển, cũng phải đi vào kinh tế tri thức. Tận dụng được những thành quả của kinh tế tri thức từ các quốc gia đi trước thì Việt Nam mới rút ngắn được quá trình công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước.

Từ 19-20/1/2001, Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Hội Khuyến học Việt Nam lần thứ 3 (khóa II) đã họp tại Hà Nội. 

Hội nghị đã thông qua Đề án: "Hội Khuyến học Việt Nam tham gia xây dựng xã hội học tập từ cơ sở". Đây là một quyết định thể hiên sự nhạy bén trong tư duy của những người lãnh đạo Hội trước xu thế thời đại. Việc chọn phương án xây dựng xã hội học tập từ cơ sở có những lý do cụ thể như sau:

- Vào thời điểm đó, Trung ương Hội không có những tư liệu về thực trạng xây dựng xã hội học tập tại một số quốc gia trên thế giới. Trong khi đó, chưa có một bài báo, một tài liệu nào của người Việt nói đến vấn đề xã hội học tập ở Việt Nam.

- Vào đầu thế kỷ XXI, Trung ương Hội chưa có một nguồn kinh phí nào để có thể triển khai Đề án này trên diện rộng, mà chỉ có thể tiến hành bằng cách vận động người dân trên địa bàn hành chính cấp xã học tập thường xuyên tại những lớp học mà Hội ở xã/phường/thị trấn có thể tổ chức.

- Về thực chất, Đề án được đưa ra trên cơ sở mong muốn chủ quan của Hội, thiếu sự định hướng của Chính phủ. Gần 2 năm sau, vào tháng 10/2023, Chính phủ mới có Công văn số 176/VPCP-TB (27/10/2003) giao cho Hội Khuyến học phối hợp với Bộ Giáo dục và Đào tạo xây dựng Đề án "Xây dựng cả nước trở thành một xã hội học tập".

Để tổ chức việc học tập thường xuyên của nhân dân ở cơ sở, Hội đã tiến hành những việc cụ thể sau đây:

- Phối hợp với Bộ Giáo dục và Đào tạo, tổ chức việc học tập ở một số trung tâm học tập cộng đồng. Mạng lưới Trung tâm học tập cộng đồng trong cả nước vào những năm đầu thế kỷ XXI còn rất mỏng (Năm 2000, số trung tâm học tập cộng đồng mới chỉ là 78. Các năm tiếp sau, số lượng đó tăng dần, cụ thể là, năm 2001: 156; 2002: 370; 2003: 1.049). Cuộc vận động học tập thường xuyên trong nhân dân chưa thành thành một phong trào trong cả nước.

- Để có động lực thúc đẩy người dân tham gia học tập thường xuyên, Hội đã tổ chức thi đua xây dựng mô hình "Gia đình hiếu học" theo Đề án "Hội Khuyến học Việt Nam tham gia xây dựng xã hội học tập từ cơ sở". Phong trào thi đua này được nhân dân nhiệt liệt ủng hộ. Đến cuối năm 2004, trong cả nước đã có 1.234.345 gia đình được Trung ương Hội công nhận là gia đình hiếu học.

Từ 10-11/12/2004, Đại hội biểu dương gia đình hiếu học tiêu biểu đã được tổ chức trọng thể tại Hà Nội. 

Trên 350 đại diện thay mặt các gia đình hiếu học xuất sắc đã về dự Đại hội. Sau Đại hội, Ban Chấp hành Trung ương Hội đã quyết định cuộc vận động xây dựng mô hình "Dòng họ hiếu học". 

Ý tưởng ban đầu là lấy Dòng họ làm trụ cột trong việc động viên các gia đình thành viên phấn đấu trở thành Gia đình hiếu học. Trên địa bàn hành chính cấp xã, những gia đình có chung một họ, lại có chung nhà thờ tổ thì được coi là một "dòng họ". Thực ra, đây chỉ là một chi, một nhánh của dòng họ.

Song, trên thực tế, trong một thôn, một xã có nhiều gia đình mang chung một họ, nhưng không chung nhà thờ họ. Nếu các gia đình này kết nối chặt chẽ với nhau, Hội Khuyến học ở xã cũng tính cộng đồng ấy là một "dòng họ".

Dòng họ hiếu học mau chóng phát huy được vai trò trụ cột đối với các gia đình thành viên. Công việc mà dòng họ tập trung làm là xây dựng quỹ khuyến học, hàng năm tổ chức tuyên dương những gia đình, con cháu có thành tích học tập tốt tại nhà thờ Tổ. Nhiều dòng họ đã xây dựng những quy chế về việc học tập thường xuyên cho các gia đình.

Từ 9/10/2007, Đại hội biểu dương các gia đình hiếu học và dòng họ tiêu biểu đã được tổ chức tại Hà Nội. 

Về dự Đại hội có 321 đại biểu của gia đình hiếu học thay mặt cho trên 3.500.000 gia đình hiếu học trong cả nước, 70 đại diện của dòng họ hiếu học thay mặt cho gần 3.000 dòng họ đạt danh hiệu "Dòng họ hiếu học".

Sau Đại hội này, Ban Chấp hành Trung ương Hội quyết định vận động thi đua xây dựng mô hình "Cộng đồng khuyến học". Thuật ngữ cộng đồng ở đây dùng để chỉ các tổ chức trên địa bàn cơ sở như trường học, trạm y tế, hợp tác xã nông nghiệp, chi đoàn thanh niên, tổ phụ nữ, xứ đạo, nhà chùa, doanh nghiệp... Những tổ chức này có những đóng góp để thúc đẩy phong trào học tập thường xyên của nhân dân trên địa bàn xã/phường/thị trấn.

Nếu gia đình hiếu học, dòng họ hiếu học là những cộng đồng huyết thống, có ý thức và những hoạt động cụ thể để mỗi thành viên trong từng gia đình, dòng họ học tập thường xuyên thì cộng đồng khuyến học là cộng đồng dân cư, bao gồm những gia đình, những dòng họ, có những hành vi, hành động thúc đẩy, khuyến khích, động viên, duy trì phong trào thi đua xây dựng các mô hình "Gia đình hiếu học", "Dòng họ hiếu học" tại thôn bản, xã, phường.

Ngày 9/10/2013, Đại hội biểu dương các gia đình hiếu học, dòng họ hiếu học và cộng đồng khuyến học tiêu biểu được tổ chức tại Hà Nội.

Về dự Đại hội có 176 đại biểu, đại diện cho trên 5.500.000 gia đình hiếu học, 75 đại biểu đại diện cho gần 60.000 dòng họ hiếu học và 75 đại biểu, đại diện cho hơn 300.000 cộng đồng khuyến học.

Ba loại mô hình "Gia đình hiếu học", "Dòng họ hiếu học", "Cộng đồng khuyến học" là dung mạo chân thực về tinh thần ham học, về truyền thống hiếu học của nhân dân ta trên địa bàn cơ sở xã/phường/thị trấn. 

Đi tới địa phương nào cũng thấy người dân nói đến học tập thường xuyên, học tập suốt đời để xóa đói giảm nghèo, để có được một đời sống phát triển. Đó là một thành công lớn lao đầu tiên của Hội Khuyến học Việt Nam.

Xác định cấu trúc xã hội học tập trên địa bàn cơ sở cấp xã bằng những mô hình học tập

Ngày 18/5/2005, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định 112/2005/QĐ-TTg về "Xây dựng xã hội học tập giai đoạn 2005-2010". 

Đây là văn kiện đầu tiên của Chính phủ về xã hội học tập ở nước ta. Điểm quan trọng nhất trong Quyết định này là 3 quan điểm chỉ đạo triển khai xây dựng xã hội học tập đáp ứng yêu cầu và điều kiện kinh tế - xã hội tại thời điểm đó:

- Mọi công dân đều phải học tập suốt đời để trở thành người lao động có nghề, có năng suất lao động cao để cải thiện đời sống cá nhân và gia đình, đóng góp được nhiều cho xã hội.

- Mọi công dân, mọi gia đình, mọi tổ chức trong xã hội đều có trách nhiệm tạo điều kiện đển người khác tham gia học tập, hỗ trợ, giúp đỡ nhau trong học tập, thực hiện tốt việc học tập thường xuyên, học tập suốt đời.

- Gắn kết giáo dục chính quy với giáo dục không chính quy, giáo dục nhà trường với giáo dục trẻ em, thực hiện phương thức giáo dục liên thông giữa các cấp, các ngành học.

Giữa năm 2007, theo đề nghị của Thường trực Trung ương Hội, Thủ tướng Chính phủ đã giao cho Hội chủ trì một Đề tài khoa học độc lập cấp Nhà nước.

Ngày 1/8/2007, Hội đã ký với Bộ Khoa học và Công nghệ Hợp đồng số 01/2007/HĐ-ĐTĐL để triển khai Đề tài: "Xây dựng mô hình xã hội học tập ở Việt Nam" theo Quyết định số 616/QĐ-BKHCN (19/4/2007), mã số: ĐTĐL-2007-1. 

Đề tài đã được nghiệm thu ngày 30/12/2009. Bộ Khoa học và công nghệ đã ra quyết định số 301/QĐ-BKHCN công nhận kết quả của Đề tài, cho phép triển khai mô hình này trong thực tế. Hiện nay, trên địa bàn hành chính cấp xã, mô hình này vẫn đang được thực hiện và hoàn thiện theo từng giai đoạn phát triển.

Ngày 9/1/2013, Thủ tướng Chính phủ ra Quyết định số 89/QĐ-TTg về xây dựng xã hội học tập giai đoạn 2012-2020. 

Nội dung mới của quyết định này là lấy mô hình học tập thay thế mô hình hiếu học và khuyến học, tạo một bước tiếp cận với xu thế phát triển xã hội học tập trên thế giới mà cơ quan điều hành là UNESCO. 

Để cụ thể hóa yêu cầu trên, ngày 20/2/2014, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định 281/QĐ-TTg, phê duyệt Đề án "Đẩy mạnh học tập suốt đời trong gia đình, dòng họ và cộng đồng đến năm 2020".

Đến đây, phong trào thi đua xây dựng các gia đình hiếu học, dòng họ hiếu học và cộng đồng khuyến học được chuyển sang xây dựng các mô hình gia đình học tập, dòng họ học tập, cộng đồng học tập và đơn vị học tập. Do người dân đã có kinh nghiệm xây dựng mô hình hiếu học và khuyến học, nay chuyển sang mô hình học tập không còn là việc mới lạ, mà chỉ là thực hiện bộ tiêu chí đánh giá các mô hình học tập thay vì bộ tiêu chí đánh giá các mô hình hiếu học và khuyến học trước đây. Nhờ đó, việc triển khai Quyết định 281/QĐ-TTg rất thuận lợi, không bị đứt quãng về phương diện thời gian.

Cuối năm 2020, Hội Khuyến học Việt Nam đã tiến hành tổng kết 5 năm triển khai xây dựng các mô hình học tập trên địa bàn hành chính cấp xã. Kết quả thu được rất tốt đẹp, cho ta hình dung được phong trào thi đua đồng đều và sâu rộng trên mọi địa bàn hành chính cấp xã.

Trên địa bàn hành chính cấp xã, số lượng các gia đình, dòng họ, cộng đồng và đơn vị đạt tiêu chí "Học tập" do Nhà nước quy định sẽ nói lên trình độ phát triển của đơn vị cấp xã đang xây dựng địa phương mình thành một xã học tập.

Cho đến nay, Nhà nước chưa ban hành bộ tiêu chí đánh giá một xã đạt danh hiệu "xã học tập", nhưng trên thực tế. ở những xã/phường có số lượng lớn về gia đình học tập, dòng họ học tập, cộng đồng học tập và đơn vị học tập thì tại địa phương này thường được công nhận là xã nông thôn mới hay khu dân cư văn minh.

Mô hình một địa bàn xã/phường là một "tiểu xã hội học tập" được mô tả như sau:

Ngày 30/7/2021, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định 1373/QĐ-TTg phê duyệt Đề án xây dựng xã hội học tập giai đoạn 2021-2030. 

Tiếp theo Quyết định này có 2 Quyết định về mô hình học tập trên địa bàn hành chính cấp xã. Đó là:

- Quyết định 387/QĐ-TTg (25/3/2022), phê duyệt Chương trình đẩy mạnh phong trào học tập suốt đời trong gia đình, dòng họ, cộng đồng, đơn vị giai đoạn 2021 - 2030.

- Quyết định 677/QĐ-TTg (03/6/2022), phê duyệt Chương trình xây dựng mô hình công dân học tập giai đoạn 2021 - 2030.

Đến đây, một quan niệm mới về "xã, phường học tập" đã có sự thay đổi:

Mô hình "Công dân học tập" trở thành yếu tố hạt nhân trong 4 mô hình gia đình học tập, dòng họ học tập, cộng đồng học tập và đơn vị học tập. Theo quy định của Chính phủ, nếu tỉ lệ số người trong gia đình đạt danh hiệu "Công dân học tập" thấp ở mức nào đó (mà hiện nay tỉ lệ đang được thực hiện là 80%) thì gia đình không được công nhận là gia đình học tập.

Tất nhiên, khi công nhận Dòng họ học tập, cộng đồng học tập và đơn vị học tập, người ta lấy tỉ lệ công dân làm thước đo.

Công dân học tập phải có những năng lực cốt lõi mà thế kỷ XXI đòi hỏi. Số các năng lực cốt lõi mà công dân học tập cần có do từng quốc gia đưa vào Bộ tiêu chí đánh giá.

Những năng lực cốt lõi đều được thể hiện qua những kỹ năng cơ bản và những phẩm chất mong muốn. Những kỹ năng và phẩm chất cụ thể này là chỉ số đánh giá cụ thể đối với công dân học tập.

Gia đình học tập, dòng họ học tập, cộng đồng học tập và đơn vị học tập là những môi trường giáo dục, nuôi dưỡng công dân học tập.

Hội Khuyến học Việt Nam triển khai Quyết định 387/QĐ-TTg và 677/QĐ-TTg giai đoạn 2026 - 2030 theo hướng tiến vào kỷ nguyên vươn mình của dân tộc

Bối cảnh triển khai Quyết định 387/QĐ-TTg, 677/QĐ-TTg giai đoạn 2026-2030

- Ngày 02/3/2025, Tổng Bí thư Tô Lâm có bài viết với tiêu đề "Học tập suốt đời". Ngay chiều hôm đó, Cổng thông tin điện tử đã đăng tải bài. Sau đó, báo chí trong cả nước đều đưa tin và chia sẻ nội dung bài viết rộng rãi trong các cộng đồng dân cư.

- Ngày 18/11/2024, Tổng Bí thư Tô Lâm đã có buổi nói chuyện với nhiều giáo viên và cán bộ quản lý của ngành giáo dục nhân kỷ niệm ngày nhà giáo Việt Nam lần thứ 42. Trong Lễ kỷ niệm này, ông đã giao cho Bộ Giáo dục và Đào tạo phát động phong trào Bình dân học vụ số.

- Ngày 22/12/2024, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết 57-NQ/TW về "Đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia".

- Ngày 22/8/2025, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết 71-NQ/TW về "Đột phá phát triển giáo dục và đào tạo".

Việc triển khai những văn kiện nói trên trong công tác khuyến học, khuyến tài, xây dựng xã hội học tập lại phải gắn liền với việc thực hiện những yêu cầu trong các văn kiện trước đó như Kết luận 49-KL/TW (10/5/2019) của Ban Bí thư về tiếp tục thực hiện Chỉ thị 11-CT/TW giai đoạn sau 2020, Nghị quyết 52-NQ/TW (27/9/2019) về "Một số chủ trương, chính sách tham gia Cách mạng công nghiệp lần thứ Tư, Chỉ thị 16/CT-TTg (4/5/2017) về tăng cường năng lực tiếp cận cách mạng công nghiệp 4.0, Quyết định 749/QĐ-TTg (3/6/2020) về chương trình chuyển đổi số quốc gia, Quyết định 1658/QĐ-TTg (01/10/2021) về Chiến lược quốc gia tăng trưởng xanh giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn 2050 do Thủ tướng ban hành.

Việc triển khai sự nghiệp xây dựng xã hội học tập trên địa bàn xã (trong điều kiện sắp xếp lại tổ chức, sáp nhập các đơn vị hành chính cấp tỉnh, cấp xã) cũng cần có sự tính toán lại, một mặt nâng chất lượng các mô hình học tập trên địa bàn xã, mặt khác phải nhanh chóng ổn định tổ chức khuyến học ở địa phương. Công việc này đòi hỏi những người lãnh đạo, quản lý Hội khuyến học phải có tư duy hệ thống và tư duy phản biện để thực thi những quan điểm chỉ đạo của Đảng và Chính phủ về công tác khuyến học trong tình hình mới, vừa theo dõi và hội nhập tốt xu thế xây dựng xã hội học tập trong thế giới hiện đại.

Để cả nước trở thành một xã hội học tập phát triển bền vững, trước hết 5 mô hình học tập trên địa bàn hành chính xã, phường phải luôn luôn được hoàn thiện về chất lượng và tăng trưởng về số lượng.

Xác định hướng phát triển mô hình xã hội học tập trên địa bàn xã, phường

Trước hết, hoạt động khuyến học, khuyến tài trên địa bàn xã, phường cần tập trung vào việc triển khai Bình dân học vụ số, cụ thể là:

- Chuyển đổi số trong từng mô hình học tập, sao cho gia đình, dòng họ, cộng đồng và đơn vị tại xã, phường trở thành môi trường giáo dục chuyển đổi số, trở thành môi trường giáo dục số hóa để nuôi dưỡng mỗi thành viên trở thành công dân số.

- Hội phối hợp với Khan Academy và trường đại học để thực hiện chuyển đổi số trong các mô hình học tập.

Đồng thời với việc chuyển đổi số các mô hình học tập, xanh hóa những mô hình này cũng cần được thúc đẩy mạnh mẽ.

Cuộc vận động xanh hóa các mô hình học tập đòi hỏi làm từng bước vững chắc theo hướng:

- Mỗi xã, phường phải trở thành môi trường sinh thái thực hiện Net Zero có hiệu quả theo yêu cầu quốc gia.

- Mỗi thành viên của gia đình học tập, dòng họ học tập, cộng đồng học tập, đơn vị học tập vừa là một công dân số, vừa là công dân có tư duy xanh, lối sống xanh với những kỹ năng xanh như tiêu dùng xanh, thực hiện xanh hóa nơi sinh sống, đường làng, ngõ phố.

- Hội Khuyến học địa phương hỗ trợ ngành giáo dục vận động nhân dân, tham mưu với cấp ủy và chính quyền cấp xã từng bước đầu tư xây dựng trường học số, trường học xanh, trường học thông minh, trường học hạnh phúc.

- Trong giáo dục người lớn trên địa bàn cấp xa, cần chuyển đổi số những trung tâm học tập cộng đồng, mặt khác, cần làm có hiệu quả việc phổ cập các kỹ năng số theo yêu cầu bình dân học vụ số, giúp cho mọi công dân đều thực hiện được phương thức học tập mọi lúc, mọi nơi (Ubiquitous learning hay Learning anytime, anywhere) và học tập kịp thời bằng các thiết bị kết nối Internet, đặc biệt là điện thoại thông minh (By day learning).