Từ cậu bé bán củi nghèo khó đến Lưỡng quốc Trạng nguyên

Ngạn ngữ có câu: "Nhân bất học bất tri lý, ngọc bất trác bất thành khí". Câu này có nghĩa là tài năng phải nhờ rèn giũa mà nên.

Và quả thật, nhiều nhân tài đất Việt có tuổi thơ nghèo khó, nhưng nhờ chăm chỉ học hành mà nên người, thành tài.

Ở thôn Lũng Động, xã Nam Tân, huyện Nam Sách, Hải Dương có một nhà thờ. Dù đã trải qua gần 700 năm, hai lần bị nhà Lê - Trịnh và thực dân Pháp tàn phá, nhưng nay, nhà thờ vẫn còn và ngày càng được tôn tạo khang trang.

Đó là nhà thờ Trạng nguyên Mạc Đĩnh Chi, danh nhân văn hóa, người dân làng lỗi lạc đã để lại cho hậu thế những bài học sâu sắc về tinh thần ham học hỏi và đức tính thanh liêm để thành nhân tài phụng sự đất nước.

Mạc Đĩnh Chi sinh năm 1272 trong một gia đình nghèo. Ông mồ côi cha từ nhỏ. Hàng ngày, hai mẹ con phải vào rừng đốn củi bán. 

Thương con và nhận thấy ở con những tố chất bẩm sinh thông minh, dĩnh tuệ, mẹ ông đã dành tất cả tình yêu thương, nuôi con ăn học. Bà chỉ mong con thoát cảnh nghèo, có thể thi cử đỗ đạt, giúp ích cho đời.

Hiểu lòng mẹ, Mạc Đĩnh Chi không ngừng gắng sức học tập. Cậu bé Mạc Đĩnh Chi thức dậy từ rất sớm, vào rừng lấy củi xong mới về học tiếp. Cậu đọc sách gần như mọi lúc, mọi nơi, kể cả lúc kiếm củi. Cậu mượn sách của thầy và bạn để học. Không có tiền mua nến, cậu đốt củi, đốt lá cây lấy ánh sáng đọc sách.

Nhiều lần, Mạc Đĩnh Chi đến lớp muộn, thầy giáo thương trò vất vả nên không trách phạt. Có hôm, thầy còn bảo Mạc Đĩnh Chi ở lại làm thêm việc, cốt để cậu được ăn bữa no.

Kỳ thi năm Giáp Thìn (1304), Mạc Đĩnh Chi thi đỗ Hội nguyên, sau đó đỗ Trạng nguyên trong kỳ  thi Đình khi mới 24 tuổi. 

Lúc vào chầu vua, thấy ông tướng mạo xấu xí, vua có ý không muốn lấy đỗ. Mạc Đĩnh Chi bèn dâng bài phú "Ngọc tỉnh liên" (Hoa sen trong giếng ngọc), tỏ rõ cái chí và phẩm chất của mình. Vua xem bài phú xong thì hài lòng, ban cho ông mũ áo vinh quy.

Ông ra làm quan, trải qua ba triều vua là Trần Anh Tông, Trần Minh Tông và Trần Hiến Tông. Dưới triều vua nào, ông cũng được tin dùng. Ông được thăng đến chức Đại liêu Ban Tả Bộc xạ (Tể tướng) và hai lần được cử đi sứ sang Trung Quốc vào các năm 1308 và 1322.

Ngay trong chuyến đi đầu tiên, ông đã chứng minh tài năng, cốt cách của người Việt, khiến vua Nguyên khâm phục, phong ông làm Trạng nguyên Bắc triều. Người đương thời và hậu thế gọi ông là "Lưỡng quốc Trạng nguyên".

Bên cạnh đức hiếu học, Mạc Đĩnh Chi còn là tấm gương về đức tính liêm khiết, trung hậu, cương trực, hết lòng vì nước, vì dân.

Theo sách Kể chuyện trạng Việt Nam của Giáo sư Vũ Ngọc Khánh, dù nghe tiếng ông liêm khiết đã lâu, vua Trần Minh Tông vẫn muốn thử thách. Nhà vua sai thị vệ bỏ trước cửa nhà Mạc Đĩnh Chi 10 quan tiền. Sáng hôm sau tỉnh dậy, thấy tiền để trước cửa, ông lập tức vào triều tâu lên vua.

Ông tâu: "Tâu bệ hạ, sáng sớm nay, thần bắt được 10 quan tiền ở trước cửa nhà. Hỏi khắp cả nhà không ai nhận. Nay thần xin trao lại để bệ hạ trả cho người đã mất!".

Vua Trần Minh Tông mỉm cười: "Tiền ấy không ai nhận, cho khanh giữ lấy mà dùng".

Nhưng vị Trạng nguyên họ Mạc quả quyết: "Tâu bệ hạ, tiền này không ít, người mất của chắc xót xa lắm, nên tìm người trả lại thì hơn".

Vua đáp lời: "Khanh yên tâm, cứ giữ lấy mà dùng, tiền ấy để thưởng cho lòng chính trực, liêm khiết của khanh đấy".

Bấy giờ, Mạc Đĩnh Chi mới vỡ lẽ là nhà vua thử lòng ông. Nhận tiền xong, ông chào tạ ơn nhà vua rồi ra về.

Mạc Đĩnh Chi mất năm 1346, thọ 74 tuổi. Điện thờ và phần mộ ông đặt tại quê nhà. Ngày nay, nhiều tỉnh, thành có những con đường và ngôi trường mang tên ông.