Thần thoại “Nữ thần Lúa” vào đề thi học sinh giỏi Ngữ văn

Sở Giáo dục và Đào tạo Hà Tĩnh tổ chức kì thi chọn học sinh giỏi cấp tỉnh lớp 10 trung học phổ thông năm học 2023-2024. Câu nghị luận văn học yêu cầu thí sinh phân tích thần thoại "Nữ thần Lúa" để làm rõ một ý kiến của Francis Bacon, nhận được nhiều sự quan tâm của giáo viên và học sinh.

Nội dung đề thi như sau:

Câu 1. (8.0 điểm)

"Người ta làm chủ tự nhiên bằng cách tuân phục nó". (Francis Bacon)

(Dẫn theo Các vấn đề tư tưởng căn bản, Michael W.Alssid & Willam Kenney tuyển chọn, giới thiệu, NXB Từ điển bách khoa, 2007, tr.481)

Anh/ chị hãy bình luận ý kiến trên.

Câu 2. (12,0 điểm)

"Sau tấm màn hoang đường, thần thoại chứa đựng một nội dung hiện thực".

(Dẫn theo Văn học dân gian Việt Nam, Đinh Gia Khánh, NXB Giáo dục, 1997, tr. 277)

Anh/ chị hiểu ý kiến trên như thế nào? Bằng việc phân tích văn bản dưới đây, hãy làm sáng tỏ điều đó.

NỮ THẦN LÚA

Từ thời vua Hùng dựng nước đã truyền lại câu truyện về nữ Thần Lúa, một vị thần xinh đẹp, dáng người ẻo lả, và có tính hay hờn dỗi.

Nàng là con gái Ngọc Hoàng. Sau những trận lụt lội ghê gớm xảy ra, sinh linh cây cỏ đều bị diệt hết, trời bèn cho những người còn sống sót sinh con đẻ cái trên mặt đất, sai nữ thần Lúa xuống trần gian, nuôi sống loài người. Nữ thần làm phép cho những hạt giống gieo xuống đất nảy mầm, mọc thành cây, kết bông mẩy hạt. Lúa chín tự về nhà không cần gặt và không phải phơi phóng gì cả. Cần ăn, cứ ngắt bông vào nồi là lúa sẽ thành cơm.

Một hôm cô con gái nhà kia đang bận việc. Sân chưa quét dọn, cửa kho cũng chưa mở, lúa ở ngoài đã ùn ùn kéo về. Cô gái cuống quít và đâm cáu. Sẵn tay đang cầm cái chổi, cô đập vào đầu bông lúa mà mắng:

– Người ta chưa dọn dẹp xong đã bò về. Gì mà hấp tấp thế?

Nữ thần Lúa đang dẫn các bông lúa vào sân, thấy sân, đường bẩn thỉu rác rưởi đã bực trong lòng, lại bị mang một cán chổi vào đầu, tức lắm. Cả đám lúa đều thốt lên:

– Muốn mệt thì ta cho mệt luôn. Từ nay có hái tre, liềm sắc cắt cổ ta, ta mới về.

Từ đó, nữ thần Lúa dỗi, nhất định không cho lúa bò về nữa. Người trần gian phải xuống tận ruộng lấy từng bông. Thấy vất vả mệt nhọc quá, người ta mới chế ra liềm, hái để cắt lúa cho nhanh. Và lúa cũng không tự biến thành cơm nữa, mà phải phơi phóng, xay, giã cho ra gạo. Sự hờn dỗi của nữ thần Lúa còn đôi khi cay nghiệt hơn nữa. Nữ thần vẫn giận sự phũ phàng của con người, nên nhiều lần đã cấm không cho các bông lúa nảy nở. Có kết hạt cũng chỉ là lúa lép mà thôi. Vì thế sau này mỗi lần gặt xong là người trần gian phải làm lễ cúng hồn Lúa, cũng là cúng thần Lúa. Có nơi không gọi như thế thì gọi là cúng cơm mới. Cúng hồn Lúa, cơm mới, do các các gia đình tổ chức trong nhà mình. Các làng, các bản cũng phải mở những ngày hội chung để cúng thần Lúa. Trong những ngày hội ấy, mở đầu cho các cuộc tế tự và trò vui, là một "tiết mục" hấp dẫn, gọi là: Rước bông lúa. Các trò Trám (Vĩnh Phú), trò Triềng (Thanh Hóa), trò thổi tù và cây Hống (Nghệ Tĩnh), v.v… đều có rước bông lúa như vậy.

(Nữ thần lúa, theo Thần thoại Việt Nam chọn lọc, NXB Thanh Niên, 2019)

Gợi ý đáp án 

Thần thoại là thể loại truyện kể ra đời sớm nhất kể về thế giới thần linh, thể hiện quan điểm về vũ trụ và nhân sinh của người xưa. "Hoang đường" là yếu tố kỳ ảo, huyễn hoặc không có thật.

Ý kiến nhấn mạnh đặc trưng của thể loại thần thoại, đó là đằng sau tấm màn hoang đường, kỳ ảo, thần thoại bao giờ cũng chứa đựng một cách nhìn về hiện thực, gửi gắm những quan niệm nhân sinh và khát vọng của người nguyên thủy.

Vì sao thần thoại là một "tấm màn hoang đường"? Do trình độ nhận thức về thế giới, về vũ trụ của người nguyên thủy còn ngây thơ, chất phác, kỹ thuật sản xuất còn hạn chế. Con người chưa thể lý giải, chế ngự được các thế lực tự nhiên.

Từ chỗ sợ hãi các lực lượng tự nhiên, con người đi đến chỗ sùng bái tự nhiên, thần thánh hóa tự nhiên. Bắt buộc phải giải thích những vấn đề vượt lên trên khả năng trí tuệ của mình, người nguyên thủy đã đi đến những quan niệm huyễn hoặc về thực tại.

Tư duy người nguyên thủy không chỉ chất phác, ngây thơ, mà còn giàu trí tưởng tượng, đầy chất lãng mạn, thi vị về thế giới. Qua tư duy ấy, họ gửi gắm ước mơ chinh phục thiên nhiên, khát vọng về một thế giới "nên có" theo trí tưởng tượng bay bổng của mình.

Vì sao sau tấm màn hoang đường, thần thoại luôn chứa đựng một nội dung hiện thực? Bởi vì, thần thoại nảy sinh từ cuộc sống của người nguyên thủy, phát triển đáp ứng theo nhu cầu của cộng đồng. Thế nên, dù hoang đường thần thoại vẫn luôn gắn với hiện thực đời sống của người nguyên thủy.

Tư duy của người nguyên thủy dù còn hồn nhiên, chất phác ngây thơ thì cũng nảy sinh trên cơ sở phản ánh những mối liên hệ giữa các hiện tượng của thế giới khách quan với nhau và với thế giới loài người thông qua lao động, sản xuất. Vì vậy, nó vẫn phản ánh hiện thực. Sau tấm màn hoang đường kỳ ảo, thần thoại luôn chứa đựng một nội dung hiện thực là vì vậy.

Phân tích "Nữ thần lúa" để làm sáng tỏ vấn đề: Yếu tố hoang đường, kì ảo trong văn bản là nhân vật hoang đường; nguồn gốc xuất thân, tính nết, hành động của thần Lúa. Sự việc, chi tiết hoang đường; biến hóa kỳ ảo; Lúa tự về nhà, tự nhảy vào nồi hóa thành cơm.

Nội dung hiện thực: Phản ánh quan niệm của nhân dân về nguồn gốc thiêng liêng của cây lúa và vị trí của người phụ nữ trong nền sản xuất nông nghiệp. Cắt nghĩa, phản ánh quá trình thuần hóa cây lúa của cư dân người Việt cổ, chuyển từ thời kỳ hái lượm sang trồng trọt.

Phản ánh ước mơ của con người nguyên thủy về một cộng đồng no đủ và gửi gắm những quan niệm nhân sinh của con người: khuyên con người chăm chỉ, có ý thức lao động, có làm thì mới có ăn.

Lý giải những hành vi của cộng đồng như cắt lúa bằng liềm hái, xay thóc, giã gạo và những niềm tin tín ngưỡng dân gian như: lễ cúng hồn lúa, cúng thần lúa, cúng cơm mới, các trò Trám, lễ rước bông lúa ở một số cộng đồng dân tộc.

Nghệ thuật: Cốt truyện đơn tuyến; thời gian, không gian mang tính phiếm chỉ, ước lệ. Thủ pháp nhân cách hóa làm cho hình tượng thần Lúa hiện lên sống động, đẹp đẽ. Các chi tiết thể hiện sự quan sát tinh tế. Lối tư duy hồn nhiên, chất phác; trí tưởng tượng bay bổng, lãng mạn.

Đánh giá mở rộng: Yếu tố hoang đường đem lại sức lôi cuốn, hấp dẫn, bay bổng làm nên vẻ đẹp lãng mạn "một đi không trở lại" của thần thoại.

Yếu tố hiện thực làm nên sự gần gũi và sức sống lâu bền cho thể loại thần thoại. Thần thoại trở thành nơi lưu giữ những di sản văn hóa nguyên thủy của cộng đồng và có ảnh hưởng lâu dài trong đời sống con người.