Dù Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành công văn số 4567/BGDĐT-GDPT định hướng rõ ràng nội dung và hình thức đa dạng trong dạy học buổi thứ 2, nhưng theo kế hoạch của nhiều trường, hoạt động chủ yếu vẫn là dạy thêm cho học sinh cuối cấp ôn thi và dạy thêm cho học sinh giỏi (đầu năm không có học sinh chưa đạt yêu cầu). Các hoạt động giáo dục khác đang gặp nhiều khó khăn, nhất là kinh phí.

Tuy nhiên, nhìn nhận từ góc độ chuyên môn, việc tổ chức các hoạt động giáo dục buổi thứ 2 hoàn toàn có thể thực hiện một cách hiệu quả với nguồn kinh phí hạn hẹp, thậm chí là không cần kinh phí. Trong đó xây dựng văn hóa đọc là một ví dụ điển hình.

Theo quy định, buổi thứ 2 không phải là sự lặp lại của buổi học chính khóa. Nếu buổi thứ 1 tập trung vào việc truyền thụ nội dung các môn học theo Chương trình giáo dục phổ thông, thì buổi thứ 2 lại hướng đến các hoạt động giáo dục mang tính mở rộng, khám phá và phát triển năng lực, sở thích cá nhân của học sinh. Đây chính là cơ hội để tạo thói quen đọc sách, từ đó hình thành văn hóa đọc ngay trong trường học.

Văn hóa đọc trong Chương trình giáo dục phổ thông mới

Khác với Chương trình Giáo dục phổ thông 2006, Chương trình Giáo dục phổ thông mới với môn Ngữ văn 2018 được thiết kế theo 4 mạch chính: đọc - viết - nói và nghe. Đặc biệt với kỹ năng đọc, học sinh được rèn luyện kỹ thuật đọc văn bản; đọc hiểu nội dung và hình thức văn bản; liên hệ, so sánh, kết nối và đọc mở rộng. Chương trình 2018 xây dựng theo hướng mở nên không quy định chi tiết về nội dung dạy học mà chỉ quy định những yêu cầu cần đạt về kỹ năng đọc cho mỗi khối lớp. Vì vậy, văn hóa đọc chính thức được đưa vào chương trình, trở thành một yêu cầu quan trọng.

Trong công văn số 4567/BGDĐT-GDPT, Bộ Giáo dục và Đào tạo định hướng một số hoạt động chung của cả ba cấp học như sau: tổ chức hoạt động liên quan đến khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán học (giáo dục Stem/Steam); hoạt động văn hóa, nghệ thuật; giáo dục đạo đức, văn hóa học đường và kỹ năng sống; giáo dục về năng lực số và trí tuệ nhân tạo (AI); các hoạt động ngoại ngữ và thể thao; đặc biệt là giáo dục văn hóa đọc.

Do đó, chương trình môn Ngữ văn không chỉ yêu cầu học sinh đọc các văn bản trong sách giáo khoa mà còn khuyến khích các em tìm đọc thêm một số văn bản tối thiểu hàng năm, bao gồm cả văn bản văn học, nghị luận và thông tin. Cụ thể như sau:

Đối với cấp tiểu học, học sinh lớp 1 tìm đọc thêm tối thiểu 10 văn bản văn học và 5 văn bản thông tin; học sinh từ lớp 2 đến lớp 5 đọc tối thiểu 35 văn bản văn học và 18 văn bản thông tin (bao gồm văn bản được hướng dẫn đọc trên mạng Internet) có thể loại và độ dài tương đương với các văn bản đã học.

Đối với cấp trung học, từ lớp 6 đến lớp 12, các em tìm đọc tối thiểu 35 văn bản văn học, 9 văn bản nghị luận và 18 văn bản thông tin (bao gồm văn bản được hướng dẫn đọc trên mạng Internet) có thể loại và độ dài tương đương với các văn bản đã học.

Điều này cho thấy, đọc sách không còn là một hoạt động ngoại khóa đơn thuần mà đã trở thành một phần cốt lõi của quá trình học tập. Tuy nhiên, với thời lượng hạn chế của buổi học chính khóa, việc hướng dẫn và kiểm soát hoạt động đọc thêm của học sinh là vô cùng khó khăn. Chính vì vậy, buổi thứ 2 như một giải pháp lý tưởng, mở ra thời gian và không gian để giáo viên tổ chức các hoạt động đọc sách một cách bài bản, góp phần tạo ra một môi trường học đường lành mạnh và đạt được mục tiêu đọc sách của chương trình.

Những hoạt động xây dựng văn hóa đọc hiệu quả, ít tốn kém

Để hiện thực hóa mục tiêu này, trường học có thể tổ chức nhiều hoạt động đơn giản nhưng hiệu quả, không cần đến nguồn kinh phí lớn. Một số hoạt động đang được tổ chức rời rạc, chủ yếu chạy theo phong trào, có thể kết nối lại thành những chương trình thường xuyên, thiết thực hơn.

Thứ nhất là tổ chức các "Tiết đọc sách" tập trung cho học sinh. Những tiết này có thể tổ chức ngay tại lớp học, buộc tất cả các em phải tham gia nghiêm túc, biến lớp học thành một thư viện nhỏ. Mỗi em sẽ chuẩn bị sách yêu thích hoặc sách/tác phẩm theo gợi ý của giáo viên. Học sinh vận dụng kỹ thuật đọc để đọc sách một cách hiệu quả nhất, sau đó tóm tắt, trình bày lại những gì đã đọc. Hoặc cũng có thể tổ chức các buổi đọc sách theo chủ đề (như "tình yêu", "tình bạn", "kỹ năng sống",…) cũng sẽ tạo ra hứng thú đặc biệt cho các em. Hoạt động này vừa rèn luyện kỹ năng đọc vừa tạo thói quen tự giác hơn trong việc tìm tòi kiến thức.

Thứ hai là kết hợp điện ảnh và văn học nhằm khơi gợi sự tò mò mà tìm đọc văn bản gốc. Nhiều tác phẩm văn học được chuyển thể thành phim điện ảnh thành công. Ngược lại, nhờ phim điện ảnh mà người đọc mới biết đến tác phẩm văn học. Hiện tại, bộ phim "Mưa Đỏ" chuyển thể từ tiểu thuyết cùng tên của nhà văn Chu Lai, đã tạo ra cơn sốt phòng vé, đến sách cũng "cháy hàng" theo phim.

Hoặc trước đó, nhiều tác phẩm văn học nổi tiếng như "Mắt biếc" của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh, "Cánh đồng bất tận" của nhà văn Nguyễn Ngọc Tư, "Đất rừng phương Nam" của Đoàn Giỏi hay các tác phẩm của nhà văn Vũ Trọng Phụng, Nam Cao, Ngô Tất Tố,… cũng đã được chuyển thể thành phim điện ảnh gây ra tiếng vang lớn. Có thể nói, hoạt động này dễ dàng thực hiện, bởi các phòng học đều được trang bị đầy đủ tivi.

Nhưng tác phẩm điện ảnh và tác phẩm văn học có những nét riêng nên sau khi xem phim xong (tất nhiên chỉ khi được xem miễn phí trên các nền tảng), giáo viên có thể tổ chức trao đổi, thảo luận về mối quan hệ giữa điện ảnh và văn học, hoặc phân tích những chi tiết khác biệt giữa phim và nguyên tác. Hoạt động này không chỉ khơi gợi sự tò mò tìm đọc văn bản gốc mà còn phục vụ cho việc rèn luyện kỹ năng "viết văn bản nghị luận về một một bộ phim, bài hát, bức tranh, pho tượng hoặc tác phẩm văn học", hay "giới thiệu một tác phẩm nghệ thuật theo lựa chọn cá nhân (điện ảnh, văn học, âm nhạc, hội hoạ)".

Thứ ba là tổ chức thường xuyên các hoạt động giới thiệu sách. Hoạt động này thường được nhà trường phát động theo phong trào, chẳng hạn như Ngày sách Việt Nam, mà chưa thực hiện thường xuyên. Vì thế, buổi thứ 2 cũng có thể tổ chức thuyết trình ngắn gọn về cuốn sách mà các em đã đọc, hoặc các cuộc thi sáng tạo nội dung (poster, video) giới thiệu sách. Thông qua các hoạt động này, các em được rèn luyện kỹ năng nói, viết và tư duy phản biện; đồng thời thư viện nhà trường có dịp phát huy hết công suất của nó. Từ từ, học sinh sẽ được tạo nên thói quen đọc sách và chia sẻ kiến thức, chứ không phải thực hiện hô hào theo phong trào.

Tóm lại, việc triển khai dạy học 2 buổi/ngày là một cơ hội tốt để các trường học xây dựng và phát triển văn hóa đọc. Chỉ cần những hoạt động đơn giản, sáng tạo và ít tốn kém, trường học hoàn toàn có thể biến buổi học thứ 2 thành nơi khơi dậy niềm đam mê đọc sách. Điều này không chỉ giúp học sinh hoàn thành yêu cầu của Chương trình giáo dục phổ thông 2018 mà còn tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển toàn diện học sinh.