Bài chòi – điệu hát sáng tạo của người lao động miền Trung
Hội Bài Chòi vừa mang hơi thở nóng hổi của cuộc sống hiện đại, vừa chứa đựng vẻ đẹp lao động, sự dịu dàng, duyên dáng - một nét văn hóa truyền thống đầy ý nghĩa của người dân miền Trung.
Người dân vùng Điện Bàn (Quảng Nam) chơi Bài Chòi trong Lễ hội Bà Thu Bồn.
Bài Chòi vừa gây sự ngạc nhiên vừa tạo sự sáng tạo trong từng quân bài, câu hát.
Hội Bài Chòi được diễn ra thường niên tại Cầu ngói Thanh Toàn (xã Thủy Thanh, thị xã Hương Thủy, tỉnh Thừa Thiên Huế) trong các kỳ Festival Huế.
Hội Bài Chòi thu hút từ người già đến trẻ em hào hứng tham gia.
Hội Bài chòi trên sông Thu Bồn đoạn chảy qua huyện Duy Xuyên (Quảng Nam).
Những đêm hội Hò khoan đối đáp bằng hình thức hát Bài Chòi được người dân huyện Điện Bàn tổ chức thường niên trên sông Thu Bồn.
Điệu hát nằm trong óc người lao động
Theo lưu truyền, từ xa xưa, người nông dân vùng Trung bộ dựng những cái chòi trên đồng ruộng có treo trống, mõ, phèng la... để canh giữ thú rừng ra phá hoại hoa màu. Khi có thú rừng tới thì đồng loạt các chòi đánh trống mõ đuổi thú và khi yên tĩnh thì họ hò hát với nhau cho vui. Trên cơ sở ấy, đã hình thành hát Bài Chòi, tức là ngồi trên chòi hát theo tên con bài. Từ đó nhân dân lao động miền Trung phát triển thành Hội Bài Chòi và hát có bài bản, có nhạc đệm.
Theo tiến trình lịch sử, Bài Chòi trở thành hội của người dân miền Trung mỗi dịp lễ, Tết. Bộ Bài Chòi có 30 thẻ, thường có 9 chòi được dựng lên. Anh Hiệu (người diễn xướng trong Bài Chòi) bốc trúng thẻ bài nào sẽ hát kể một câu chuyện vui để đưa đến đích là tên thẻ bài đó. Ai trúng được cả 3 thẻ bài sẽ là người thắng cuộc, được nhận bao lì xì, được chúc rượu…
Trong nghệ thuật Bài Chòi, vai trò anh Hiệu cũng vô cùng quan trọng. Đó là nghệ nhân vừa diễn, vừa ứng tác, hoặc đã thuộc lòng những câu hát có mang tên con bài như: Cửa Chùa, Ông Ầm, Học Trò, Tứ Cẳng, Bạch Huê, Chín Gối, Sáu Ghe, Ba Gà, Tứ Tượng... Anh Hiệu hát bất kỳ câu gì nhưng cuối câu phải kết tên một con bài mà người chơi đang cầm trên tay. Bên cạnh đó, nội dung hầu hết các câu hát đều là vui vẻ và góp phần phê phán thói hư tật xấu trong xã hội, thí dụ câu: "Cửa chùa, cửa Phật tu hành - Tu nhà cha mẹ sẵn dành cho con là con Cửa Chùa"; Hoặc câu: "Vai mang bì bạc kè kè, nói quấy nói quá nẩu nghe ầm ầm là con bài Ông Ầm...".
Chính vì thế NSƯT Nguyễn Kiểm (Đoàn Ca kịch Bài Chòi Bình Định) đã khẳng định rằng: "Nhạc bài chòi nằm trong óc người hát chứ không nằm trên giấy. Điều thú vị là nó hết sức linh hoạt và tiếp cận người hát một cách chặt chẽ, người nghe một cách nhanh chóng".
Cũng theo NSƯT Nguyễn Kiểm, khi Bài Chòi phát triển hình thức Bài Chòi chiếu là đỉnh cao của nghệ thuật Bài Chòi. Chỉ cần một chiếc chiếu với những khán ngồi xung quanh, anh Hiệu đã có thể trình diễn. Một mình anh Hiệu có thể trình diễn nhiều vai khác nhau và tất cả các nội dung Bài Chòi khác nhau.
Một trong những nét độc đáo nhất của Bài Chòi là tức hứng và độc diễn. Tức hứng là ứng khẩu thành lời hát ngay tại chỗ, còn độc diễn là người nghệ sĩ đóng nhiều vai khác nhau, lúc tướng, lúc quân, lúc ông, lúc cháu… và diễn nhiều cảnh khác nhau. Người trình diễn không cần về sân khấu, hóa trang, trang phục… Nói chung, về hình thức biểu diễn không cần những đạo cụ phức tạp, những nhân vật trong chuyện kể thì bình đẳng, lời thơ, câu hát phụ thuộc vào sự ngẫu hứng của người diễn xướng.
Hát Di sản trong lòng Di sản
Hầu như du khách khi đến với Phố cổ Hội An cũng đã một lần biết đến Bài Chòi và nghe giọng hát của "anh Hiệu phố cổ" Lương Đáng. Với sự hài hước, dí dỏm và lối hát biến hóa, sáng tạo, không ít người đã bị nghệ nhân Lương Đáng chinh phục ở ngay lần đầu tham gia hội Bài Chòi.
Chia sẻ cái duyên đến với Bài Chòi, nghệ nhân Lương Đáng cho biết: "Khi nhỏ tôi đã quen nghe, bởi lúc nào bà ngoại đi chơi Bài Chòi cũng bồng tôi theo. Từ lúc lên 10 tuổi, Bài Chòi đã nhiễm vào trong máu, thấm vào trong con người mình".
Không chỉ chia sẻ về cái duyên đưa mình đến với Bài Chòi, ông còn tâm sự về quãng thời gian mình đi tìm và khôi phục loại hình nghệ thuật đặc sắc này: "Năm 1998 lần đầu tiên thử nghiệm khôi phục trò chơi dân gian Bài Chòi ở Hội An. Trước đó, tôi cùng các bác lãnh đạo đi tìm một số bậc cao niên ở các xã như Cẩm An, Cửa Đại rồi lên những vùng trên như Thanh Hà nghe hát để tìm hiểu về loại hình dân gian này".
Có thể hiểu nôm na rằng hội Bài Chòi ở Phố Hội là sân chơi của những ván cờ. Mỗi ván gồm có 30 quân cờ với 30 tên gọi khác nhau chia thành 10 loại thẻ gỗ (3 quân cờ là một thẻ) và người chơi sẽ được chọn phát các loại thẻ đó.
Chú lính phát thẻ cho người chơi và thu hồi các thẻ khi một cuộc hát Bài Chòi kết thúc.
Chú lính – một thành viên trong đội hát bài chòi hướng dẫn cho du khách luật và cách hát Bài Chòi.
Nghệ thuật dân gian Bài Chòi là loại hình sân khấu ca kịch đặc sắc được các tầng lớp nhân dân miền Trung yêu thích và được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Những điệu ca Bài Chòi mượt mà của nghệ nhân Lương Đáng.
Du khách đắm mình trong điệu hát ngọt ngào mang đậm âm hưởng dân ca của người dân xứ Quảng.
Du khách tham gia chơi Bài Chòi tại khu vực trung tâm phố cổ Hội An.
Niềm vui người thắng cuộc hát trong đêm Bài Chòi phố Hội.
Bài Chòi đã trở thành món ăn tinh thần với du khách khi đến thăm phố Hội. Còn với nghệ nhân Lương Đáng, hơn 30 năm làm nghề, điều ông mang lại cho mọi người không chỉ là niềm vui mà còn là sự tự hào bởi nét văn hóa của quê hương vẫn đang được bảo tồn và phát triển và đã trở thành Di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại.
Du khách đến xem hát Bài Chòi phố Hội không chỉ thích thú bởi tính giải trí mà còn gật gù bởi giá trị truyền thống được đan xen. Người chơi như đắm chìm trong sự miên man của những câu hò khoan dìu dặt trong không gian những ngôi nhà phố cổ nhuốm màu rêu phong bên dòng sông Hoài thơ mộng.
Ở nhiều nước trên thế giới, có nhiều loại hình nghệ thuật dân gian có nét tương đồng với Bài Chòi như pansori (Hàn Quốc), cổ từ (Trung Quốc), hát nói (Angieri và Ấn Độ)… nhưng những lời thơ, làn điệu, âm nhạc, từ ngữ, cấu trúc… trong Bài Chòi là độc nhất. Bởi thế, Bài Chòi khá thu hút sự quan tâm của các nhà nghiên cứu âm nhạc dân gian nước ngoài.
Nhà nghiên cứu âm nhạc dân tộc Ebsjorn Watermark (Thụy Điển) cho rằng, Bài Chòi có sự đa dạng và khả năng lai ghép giữa các loại hình với nhau là một sức mạnh, không có dấu hiệu của sự suy yếu. Trong đó, tuồng và cải lương có ảnh hưởng đến hình thức Bài Chòi ngày nay.
Loại hình nghệ thuật dân gian Bài Chòi đã phát triển thành một loại hình sân khấu ca kịch đặc sắc với các hình thức Hô Bài Chòi, Hội đánh Bài Chòi, Bài Chòi chiếu, Bài Chòi ghế... được các tầng lớp nhân dân miền Trung vô cùng yêu thích và đã được UNESCO ghi danh là Di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại vào năm 2019.
