Công dân khuyến học

Vệ tinh – “mắt thần” giúp phòng chống thiên tai

Vệ tinh – “mắt thần” giúp phòng chống thiên tai

Quang Minh

Quang Minh

13:23 - 04/10/2025
Công dân & Khuyến học trên

Trong kỷ nguyên biến đổi khí hậu, với ứng dụng khoa học kỹ thuật, vệ tinh có thể dự báo sớm, giảm thiểu thiệt hại và bảo vệ cuộc sống trước thiên tai.

Vệ tinh – “Con mắt trên trời” - Trạm quan sát không ngủ giữa mùa bão lũ

Vào tháng 9 năm 2025, khi cơn bão số 10 hình thành ở ngoài khơi Philippines và tiến nhanh vào Biển Đông, hình ảnh đầu tiên về vùng mây xoáy khổng lồ được gửi về từ vệ tinh Himawari-9 của Nhật Bản. Chỉ trong vòng vài phút, dữ liệu nhiệt độ mây, tốc độ gió và quỹ đạo dự kiến đã được chia sẻ tới hệ thống cảnh báo sớm của Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Việt Nam. Từ đó, hàng loạt quyết định quan trọng – từ cấm biển, sơ tán dân, đến điều hành hồ chứa – được đưa ra sớm hơn 24 giờ so với trước kia.

Phía sau những bản tin thời tiết ngắn ngủi mỗi ngày là cả một mạng lưới vệ tinh quan sát Trái đất đang hoạt động không ngừng nghỉ. Từ các hệ thống của NASA (như Terra, Aqua, Landsat, Suomi NPP) đến của Cơ quan Vũ trụ châu Âu (ESA) với loạt vệ tinh Sentinel trong chương trình Copernicus, những “mắt thần” này quét liên tục bề mặt hành tinh, cung cấp dữ liệu độ phân giải cao về nhiệt độ, mưa, độ ẩm, mực nước biển, rừng, đất và sông ngòi.

Vệ tinh đóng vai trò then chốt trong việc phát hiện và dự báo bão với độ chính xác ngày càng cao. Từ không gian, các vệ tinh quan sát Trái đất có thể ghi nhận hình ảnh mây, áp suất, nhiệt độ bề mặt biển và tốc độ gió theo thời gian thực. Dữ liệu này được truyền về trung tâm dự báo khí tượng để phân tích, mô phỏng đường đi và cường độ của bão.

Những hệ thống như vệ tinh Himawari-9 của Nhật Bản hay NOAA của Mỹ cung cấp ảnh chụp 10 phút một lần, giúp các nhà khí tượng nhận diện sớm sự hình thành của áp thấp nhiệt đới. 

Công nghệ AI và mô hình dự báo số hiện nay còn cho phép “học” từ hàng triệu bản ghi vệ tinh trước đó, giúp nâng cao độ chính xác của dự báo đường đi bão. Nhờ đó, vệ tinh không chỉ là “con mắt trên trời” mà còn là công cụ chiến lược trong bảo vệ tính mạng, tài sản và hỗ trợ hoạch định ứng phó thiên tai quốc gia.

Dữ liệu từ không gian – sức mạnh của cảnh báo sớm

Theo Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO), 90% thảm họa thiên nhiên trong thập kỷ qua liên quan đến khí hậu – từ bão, lũ, hạn hán đến cháy rừng. Trong bối cảnh đó, công nghệ vệ tinh đã trở thành “chìa khóa sống còn” để giảm thiểu thiệt hại.

Công nghệ quan sát Trái đất hiện nay có thể phát hiện và theo dõi sự hình thành của bão từ khi còn là một vùng nhiễu động nhỏ trên đại dương. Dữ liệu vệ tinh kết hợp với mô hình số giúp dự báo quỹ đạo chính xác hơn 25% so với cách đây 10 năm. ESA cho biết, riêng chương trình Sentinel-1 có thể chụp ảnh radar xuyên mây, phát hiện lũ lụt trong đêm tối – điều không thể thực hiện bằng quan sát mặt đất.

Ở Hoa Kỳ, hệ thống GOES-R của NASA cho phép theo dõi diễn biến bão chỉ trong vòng 30 giây một lần. Còn tại châu Âu, Copernicus cung cấp hình ảnh mở, cho phép mọi quốc gia – kể cả Việt Nam – truy cập và sử dụng miễn phí phục vụ cảnh báo và quy hoạch ứng phó.

Chiến lược phát triển công nghệ vũ trụ ở Việt Nam từ vệ tinh VNREDsat-1

Việt Nam bước vào kỷ nguyên vệ tinh từ năm 2013 với việc phóng thành công VNREDsat-1, vệ tinh quan sát Trái đất đầu tiên của quốc gia. Với khả năng chụp ảnh độ phân giải 2,5 mét, VNREDsat-1 đã giúp theo dõi biến động rừng, xói lở bờ biển, sạt lở đất và tình trạng ngập lụt vùng đồng bằng sông Cửu Long.

Với Việt Nam, việc tiếp nhận dữ liệu từ các nguồn quốc tế cùng vệ tinh VNREDsat-1 cho phép cơ quan khí tượng cảnh báo trước 2–3 ngày, giúp các địa phương chủ động ứng phó.

Sự kiện vệ tinh quan sát trái đất đầu tiên của Việt Nam VNREDSat-1 được phóng thành công lên quỹ đạo vào ngày 7/5/2013 là dấu mốc quan trọng trong quá trình thực hiện Chiến lược phát triển công nghệ vũ trụ ở Việt Nam.

Việc tự chủ dữ liệu vệ tinh đồng nghĩa với việc Việt Nam có thể chủ động hơn trong công tác phòng chống thiên tai, thay vì phụ thuộc hoàn toàn vào nguồn dữ liệu quốc tế.

Trước đây, khi chưa có vệ tinh riêng như VNREDsat-1, Việt Nam phải chờ dữ liệu từ các tổ chức nước ngoài — điều này gây độ trễ trong việc nhận thông tin hình ảnh mây, mưa, ngập lụt hay cháy rừng. Trong khi đó, thiên tai diễn biến ngày càng nhanh và khó lường: chỉ vài giờ chậm trễ cũng có thể khiến thiệt hại tăng gấp nhiều lần.

Tự chủ dữ liệu vệ tinh cho phép quan sát trực tiếp vùng lãnh thổ, chụp ảnh thường xuyên và liên tục, cập nhật tức thời các biến động địa hình, rừng, sông ngòi. Khi kết hợp dữ liệu này với hệ thống cảnh báo sớm và trí tuệ nhân tạo, Việt Nam có thể dự báo bão, lũ, sạt lở chính xác hơn, đồng thời nhanh chóng triển khai phương án ứng phó tại chỗ.

Xa hơn, tự chủ dữ liệu còn mang ý nghĩa chiến lược: bảo đảm an ninh thông tin, tiết kiệm chi phí, phát triển công nghệ vũ trụ trong nước. Đây không chỉ là bước tiến về khoa học, mà còn là nền tảng để xây dựng một hệ thống phòng chống thiên tai chủ động, thông minh và bền vững.

Ví dụ, khi bão hình thành hoặc mưa lớn kéo dài, Việt Nam không phải chờ ảnh vệ tinh từ đối tác quốc tế mà có thể thu nhận, xử lý ngay tại trạm mặt đất ở Hòa Lạc hoặc Nha Trang.

Khoảng cách và thách thức trong ứng dụng với hệ thống vệ tinh

Dù đạt nhiều tiến bộ, hệ thống vệ tinh và hạ tầng xử lý dữ liệu của Việt Nam vẫn còn hạn chế. Các chuyên gia Viện Khoa học Khí tượng Thủy văn nhận định: khả năng tích hợp dữ liệu quốc tế vào mô hình dự báo còn chậm, do thiếu nhân lực chuyên sâu về công nghệ viễn thám, trí tuệ nhân tạo và phân tích ảnh radar.

Một thách thức khác là dữ liệu rời rạc giữa các ngành. Hiện Bộ Tài nguyên và Môi trường, Bộ Nông nghiệp, Bộ Quốc phòng và Bộ Khoa học – Công nghệ đều khai thác dữ liệu vệ tinh nhưng chưa có cơ chế chia sẻ thống nhất. Điều này khiến công tác ứng phó thiên tai đôi khi bị chậm, dù dữ liệu đã có sẵn.

Ngoài ra, chi phí phóng vệ tinh vẫn rất lớn. Một vệ tinh quan sát Trái đất cỡ nhỏ có thể tiêu tốn 8–10 triệu USD, chưa kể chi phí vận hành, bảo trì và phân tích dữ liệu.

Kết nối trí tuệ trong nước với công nghệ thế giới

Trong bối cảnh thiên tai ngày càng cực đoan, đầu tư cho công nghệ vệ tinh không chỉ là bài toán khoa học mà là yêu cầu an ninh quốc gia. Nhiều chuyên gia đề xuất Việt Nam cần phát triển các vệ tinh nhỏ do trường, viện chế tạo để cảnh báo sớm; xây dựng Trung tâm dữ liệu thiên tai tích hợp vệ tinh, radar, cảm biến và AI; hợp tác quốc tế đào tạo chuyên gia; chia sẻ dữ liệu mở giúp người dân chủ động ứng phó.

Mỗi bức ảnh vệ tinh gửi về không chỉ là dữ liệu vô tri. Đó là bản đồ của sự sống – giúp hàng nghìn người dân miền Trung kịp sơ tán trước lũ, giúp tàu cá tránh xa tâm bão, giúp các kỹ sư thủy điện điều tiết xả lũ an toàn.

Trong thời đại biến đổi khí hậu, khi thiên tai không còn theo quy luật, những con mắt từ không gian chính là tuyến đầu thầm lặng bảo vệ con người. Và đầu tư cho vệ tinh – thực chất – là đầu tư cho khả năng dự báo, cho sinh mạng và cho tương lai an toàn của một quốc gia chịu nhiều bão nhất thế giới.

Bình luận của bạn

Bình luận

icon icon