Triển lãm 3D “Thưởng - Phạt: Chuyện xưa chưa cũ”

Theo Trung tâm Lưu trữ quốc gia I (Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước), thời đại quân chủ đã lùi xa nhưng tính nghiêm minh trong cách thưởng - phạt; cách trọng dụng người tài, người có công; tư tưởng nhân văn khi mở ra con đường sống, cơ hội lập công chuộc tội cho không ít trường hợp; quan điểm đề cao chuẩn mực đạo đức trung, hiếu, tiết, nghĩa… vẫn là những giá trị có sức sống bền vững lâu dài, cần được chắt lọc và bảo tồn trong cuộc sống hôm nay.

Triển lãm 3D "Thưởng - Phạt: Chuyện xưa chưa cũ" sẽ giới thiệu 80 văn bản đặc sắc được lựa chọn từ khối Châu bản triều Nguyễn về chủ đề thưởng - phạt dưới triều Nguyễn (1802 - 1945). Bên cạnh đó là nhiều hình ảnh tư liệu, hiện vật sinh động góp phần làm phong phú cho triển lãm. Đây là những văn bản lần đầu tiên được công bố, giới thiệu rộng rãi đến công chúng.

Triển lãm gồm 4 phần

Phần I: Thưởng để khuyến khích - Phạt để răn đe 

Qua Châu bản triều Nguyễn, có thể thấy các hoàng đế đều thể hiện rõ tư tưởng về việc thưởng - phạt nhằm mục đích: thưởng để khuyến khích - phạt để răn đe. Từ đó “người có công phấn khởi mà người có tội biết răn chừa” (Hoàng đế Minh Mạng). Bên cạnh đó, việc thưởng phạt hợp lý cũng thể hiện đất nước có công bằng, có kỷ cương.

Phần II: Thưởng phạt công minh, nhưng đủ lí tình

Việc ra quyết định khen thưởng hay xử phạt của triều đình Nguyễn dựa vào kết quả thực thi nhiệm vụ. Đối với quan lại, triều đình thực hiện khảo khóa. Kết quả khảo khóa được chia các hạng ưu, bình, thứ, liệt. Trên cơ sở này, triều đình quyết định việc thăng, giáng, lưu.

Để hạn chế sự lạm quyền, lộng quyền và phát hiện sai phạm trong quá trình thực thi công vụ của quan lại, triều Nguyễn thiết lập cơ quan giám sát Đô sát viện với phương châm “dùng quyền lực hạn chế quyền lực”.

Bên cạnh việc áp dụng luật pháp và các quy định, hoàng đế triều Nguyễn cũng như các quan xét án không ít lần trăn trở, cân nhắc việc thưởng thế nào cho xứng, đặc biệt, phạt thế nào cho đúng tội mà vẫn mở ra con đường sống hoặc cơ hội chuộc tội cho con người, nhất là đối với người từng có công lao, người già cả, bệnh tật.

Phần III: Thưởng nhiều phương diện, nhưng không tuỳ tiện

Đối với quan lại, việc ban thưởng thưởng thường được thực hiện bằng các hình thức: thăng chức; thưởng vật chất (tiền bạc, mũ áo,…); cấp kỷ, quân công, trác dị. Triều Nguyễn cũng cho phép các quan được sử dụng văn bằng để khấu trừ khi vi phạm. 

Đối với người dân, việc ban thưởng thường dành cho những người đạt tiêu chuẩn về phẩm giá đạo đức như trung, trinh, hiếu, tiết, nghĩa... Bên cạnh đó, những người sống thọ cũng được triều đình đề cao và được gia ân ban thưởng. Hình thức ban thưởng thường là thưởng vật chất (tiền bạc, vải vóc…), ban biển ngạch.

Phần IV: Xử phạt đúng tội, mở ra cơ hội

Hoàng Việt luật lệ quy định rõ về những hình phạt tương ứng với từng loại tội. Châu bản triều Nguyễn ghi lại một cách cụ thể khá nhiều vụ xử phạt. Trong đó, nhiều văn bản đề cập hình thức xử phạt cách chức, giáng cấp, phạt tiền. Hình thức phạt tiền đối với quan lại thường dựa trên lương bổng. Số tiền phạt sẽ đem sung công. Hình phạt ngũ hình (xuy hình, trượng hình, đồ hình, lưu hình, tử hình) mang tính chất cảnh cáo, răn đe. Đặc biệt, với tội tham nhũng, các hoàng đế triều Nguyễn kiên quyết trừng trị nặng.

Hoàng đế triều Nguyễn cũng mở ra cơ hội chuộc tội đối với người có công hoặc người tu dưỡng đạo đức tốt. Điều này đã tạo động lực phấn đấu cho không ít trường hợp, được ghi lại cụ thể trong Châu bản triều Nguyễn.