Thành phố sáng tạo Hội An làm mới di sản bài chòi hội Xuân như thế nào?

Nghệ thuật bài chòi chiếm vị trí đặc biệt trong lịch sử hình thành vùng đất Nam Trung Bộ. Không chỉ là một kiểu hội hè, lối sống dân gian, hội hát hô bài chòi mang hơi thở, bề dày văn hóa của một cộng đồng dân cư đầy ắp kí ức. 

Ngay cả giọng nói xứ Quảng vốn không dễ nghe hiểu với du khách khi hát hô bài chòi cũng được các nghệ sĩ giản lược, hát dễ nghe, dễ chơi hơn. Những con bài được in phóng ra bảng lớn cầm tay. Mỗi lần ra con bài nào, du khách được giải thích cho nghe ngữ nghĩa con bài đó bằng câu hát. 

Cuộc chơi càng chơi càng cuốn, không phân biệt chủ khách. Đặc biệt, bằng một cách nào đó, không khí và cách phục sức, cách tổ chức của hội Xuân bài chòi đưa du khách lạc về với ký ức xưa cũ, dường như được sống trong những kỳ Xuân đã qua. 

Được UNESCO vinh danh là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại năm 2017, nghệ thuật bài chòi bước vào thời kỳ phục hưng đáng ghi nhận khi hằng đêm, tại Khu du lịch thị cảng cổ Hội An, hội hát bài chòi được trình diễn, tổ chức một cách đầy hào hứng cho công chúng và du khách cùng chơi.

Cách chơi bài chòi Hội An như sau:

Hát hô bài chòi xuất hiện từ cuối thế kỷ 16 ở Nam Trung Bộ. Trong lao động sản xuất, canh giữ xóm làng, người dân thường dựng lên các chòi cao hằng đêm cử thanh niên trai tráng canh giữ. Chính những người này sáng tạo ra hội bài chòi (đánh bài giữa các chòi), chêm thêm những câu hát đối đáp vọng từ chòi này sang chòi kia để giải trí kiểu đánh bài tứ sắc.

Từ đó, hát hô bài chòi ra đời và là khởi nguồn của nghệ thuật bài chòi ngày nay. Cũng khá hiếm hình thức nghệ thuật dân gian nào có kết hợp cả trò chơi với văn nghệ như hát hô bài chòi. 

Bộ bài chòi Hội An khá giống với bộ bài tam cúc nhưng đã được cải tiến hơn. Một bộ bài chòi gồm 33 lá như: thầy, trò, thằng bí, lá liễu, nhứt nọc, nhì nghèo,… được vẽ trên mảnh giấy nhỏ rồi dán vào thẻ tre. Mỗi một thẻ tre lại có 3 quân bài khác nhau.

Ngoài ra, bộ bài còn được chia làm 3 pho: Sách, Văn, Vạn, mỗi pho gồm 10 lá và 3 lá lẻ gồm lá Cửu Điều đen, lá Ông Ầm đen, lá Tử Cẳng đen. Các quân bài đều được làm khá lớn để người chơi có thể nhìn rõ tên và hoa văn in trên từng thẻ bài.

Lời hát hô bài chòi Hội An gồm 4 làn điệu cơ bản là xàng xê, hồ quảng, xuân nữ và cổ bản. Hô hát bài chòi Hội An là sự kết hợp giữa các làn điệu dân ca Nam Bộ với lối hát, lối nói của tuồng. 

Nghệ sĩ hát bài chòi quan trọng nhất phải thông minh, dí dỏm, đôi khi sáng tạo câu hát từ các câu hát cổ, lúc hát dân ca bài chòi trầm bổng da diết, lúc phải duyên dáng hát câu vui nhộn, chọc cười khiến hội Xuân cười rộ, tạo nên không khí vui vẻ.  

Cùng vì vậy, hội bài chòi Hội An được diễn xướng mỗi đêm không giống nhau mà đều được thay đổi, sáng tạo liên tục từ các điệu hò, dân ca như hò khoan, hò chèo thuyền, hát ru con, vè… 

Trong những dịp lễ Tết Nguyên đán nội dung lời bài chòi ở Hội An được biến tấu thành những câu hát vui tươi, rộn ràng phù hợp với không khí của đầu xuân năm mới.

Đầu tiên, anh hiệu và chị hiệu sẽ hô xướng gọi mở màn nhằm gây sự chú ý của mọi người. Sau đó, anh hiệu giới thiệu một lượt các quân bài và người chơi sẽ chọn 3 quân bài khác nhau cho mình. 

Anh hiệu và chị hiệu xóc ống thẻ rồi rút ra từng quân bài và xướng tên kèm theo câu thai (câu hát minh hoạ) để người chơi suy đoán. Chòi nào suy đoán đúng có quân bài đó thì ra hiệu bằng cách gõ mõ. Mỗi lần trúng, người chơi sẽ được trao một cây cờ.

Kết thúc hội chơi, người thắng cũng vui mà người chưa có cờ cũng có quà, cũng được vui hội. Người Hội An đã làm sống lại một trò chơi dân gian kết hợp với diễn xướng văn nghệ một cách tài tình.