Trao đổi với phóng viên Tạp chí Công dân và khuyến học, PGS.TS Nguyễn Văn Nam - nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu thương mại (Bộ Công thương) cho rằng năm 2025 không chỉ là câu chuyện đạt hay không đạt một con số tăng trưởng danh nghĩa, mà quan trọng hơn là việc nền kinh tế có tạo dựng được nền tảng phát triển vững chắc cho giai đoạn tiếp theo hay không.

Tăng trưởng 8%: Kỳ vọng lớn trong bối cảnh nhiều bất định

Theo PGS.TS Nguyễn Văn Nam, với sự chỉ đạo quyết liệt của Chính phủ và nỗ lực của các bộ, ngành, địa phương, kinh tế Việt Nam năm 2025 có cơ sở để kỳ vọng đạt mức tăng trưởng cao, tiệm cận mục tiêu 8%. 

Tuy nhiên, ông nhấn mạnh cần phân biệt rõ giữa "đạt về danh nghĩa" và "đạt một cách vững chắc, bền vững".

Trong suốt năm 2025, kinh tế toàn cầu vẫn chịu tác động mạnh từ chính sách tiền tệ thắt chặt tại nhiều nền kinh tế lớn, lãi suất duy trì ở mức cao, nhu cầu tiêu dùng và đầu tư suy giảm. Những yếu tố này ảnh hưởng trực tiếp đến xuất khẩu - động lực tăng trưởng quan trọng của Việt Nam, cũng như đến dòng vốn đầu tư quốc tế.

Ở trong nước, dù tăng trưởng được duy trì ở mức khá, song nền kinh tế vẫn thiếu những cú hích đủ mạnh để tạo ra sự bứt phá rõ nét. Do đó, theo vị chuyên gia, nếu Việt Nam đạt được mức tăng trưởng cao đi kèm ổn định vĩ mô, kiểm soát lạm phát và duy trì niềm tin thị trường, thì đó đã là một thành công đáng ghi nhận, thay vì chỉ nhìn vào việc có chạm mốc 8% hay không.

Xuất khẩu lớn nhưng nội lực còn hạn chế

Một trong những điểm nổi bật của bức tranh kinh tế năm 2025 là quy mô xuất khẩu tiếp tục duy trì ở mức cao, vượt mốc 450 tỷ USD. Tuy nhiên, PGS.TS Nguyễn Văn Nam lưu ý rằng cần nhìn sâu hơn vào cấu trúc của con số này.

Hiện nay, khoảng 76,2% kim ngạch xuất khẩu thuộc về khu vực doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. Dù khu vực này đóng vai trò quan trọng trong tạo việc làm và duy trì chuỗi sản xuất, nhưng giá trị gia tăng và đóng góp ngân sách vẫn còn hạn chế. Trong khi đó, khu vực doanh nghiệp nội địa chỉ chiếm khoảng 23,8% kim ngạch xuất khẩu - một tỷ lệ cho thấy nội lực của nền kinh tế vẫn chưa được phát huy tương xứng.

Ở chiều ngược lại, nông nghiệp tiếp tục là điểm sáng đáng chú ý. Cuối năm 2025, kim ngạch xuất khẩu nông, lâm, thủy sản đạt khoảng 70 tỷ USD, đóng góp quan trọng vào cán cân thương mại và giúp Việt Nam xuất siêu nông nghiệp ở mức 21 tỷ USD. Theo chuyên gia, thành quả này phản ánh rõ vai trò của tư duy kinh tế thị trường trong sản xuất nông nghiệp, đặc biệt tại khu vực Nam Bộ - nơi người nông dân sớm thích nghi với cơ chế thị trường và mạnh dạn đầu tư khoa học công nghệ, mở rộng sản xuất.

Tuy nhiên, ở nhiều địa phương miền Bắc, sản xuất nông nghiệp vẫn mang nặng tính tự cung tự cấp, tâm lý "đủ ăn" còn phổ biến, chưa mạnh dạn tham gia sâu vào thị trường. Sự chênh lệch này đặt ra yêu cầu phải thay đổi tư duy phát triển nông nghiệp, gắn sản xuất với thị trường, ứng dụng khoa học - công nghệ, giống mới, nhà lưới, nhà màng để nâng cao năng suất và chất lượng.

Thể chế và khoa học - công nghệ: Hai trụ cột của động lực tăng trưởng

Theo PGS.TS Nguyễn Văn Nam, động lực tăng trưởng quan trọng nhất của nền kinh tế không chỉ nằm ở vốn hay tài nguyên, mà trước hết là thể chế và tư duy điều hành. Ông cho rằng hệ thống quản lý hiện nay vẫn còn nặng về hành chính, báo cáo, chưa thực sự vận hành theo logic của chuỗi kinh doanh và thị trường.

"Chúng ta vẫn còn tư duy quản lý bằng mệnh lệnh hành chính, trong khi kinh tế thị trường đòi hỏi Nhà nước đóng vai trò kiến tạo, mở đường, còn người dân và doanh nghiệp tự do thỏa thuận và cạnh tranh theo cơ chế thị trường" ông nhận định. Theo ông, muốn tạo động lực tăng trưởng bền vững, Việt Nam cần xây dựng một thể chế kinh tế thị trường đầy đủ, không nửa vời, nơi luật pháp, chính sách và bộ máy vận hành đều phục vụ cho hoạt động của thị trường.

Bên cạnh đó, khoa học - công nghệ và chất lượng nguồn nhân lực là trụ cột thứ hai. Vị chuyên gia cho rằng việc đánh giá người lao động không nên chỉ dựa vào bằng cấp, mà phải dựa trên kết quả và khả năng ứng dụng thực tiễn. Nhiều người có trình độ học vấn không cao nhưng nếu làm chủ được công nghệ, biết đổi mới sáng tạo thì vẫn tạo ra giá trị lớn.

Thực tế cho thấy, không ít doanh nghiệp, kể cả doanh nghiệp tư nhân vẫn vận hành theo mô hình bộ máy cồng kềnh, tư duy quản lý kiểu hành chính, dẫn đến năng suất thấp và chi phí cao. Để cải thiện điều này, cần tạo môi trường hoạt động sản xuất kinh doanh theo cơ chế thị trường để người lao động được chủ động sáng tạo, được đánh giá đúng năng lực và được trả lương theo hiệu quả công việc.

Những chuyển động mới trong năm 2025

So với năm 2024 - giai đoạn mang đậm dấu ấn phục hồi sau cú sốc đại dịch và suy thoái thì năm 2025 cho thấy sự chuyển dịch rõ nét hơn sang tái cấu trúc để phát triển. Theo PGS.TS Nguyễn Văn Nam, năm nay năng động hơn nhờ những thay đổi trong quản lý nhà nước, bám sát thực tiễn hơn và nhấn mạnh vai trò của cơ chế thị trường.

Việc ban hành và triển khai các nghị quyết về phát triển kinh tế tư nhân cho thấy sự thay đổi tích cực trong nhận thức chính sách. Tuy nhiên, ông cho rằng nhận thức đúng mới chỉ là điều kiện cần, điều kiện đủ là phải tạo ra một môi trường kinh tế thị trường thực sự, nơi doanh nghiệp tư nhân có "không gian sống" để cạnh tranh, sáng tạo và lớn lên.

Năm 2025 ghi nhận hơn 270.000 doanh nghiệp mới thành lập, song con số này chưa phản ánh đầy đủ chất lượng phát triển. Phần lớn vẫn là doanh nghiệp nhỏ, hộ kinh doanh cá thể, hoạt động cầm chừng và dễ tổn thương trước biến động thị trường. Vai trò của Nhà nước trong giai đoạn này, theo chuyên gia, không phải là can thiệp bằng mệnh lệnh, mà là điều phối, tháo gỡ khó khăn, lập lại trật tự và hỗ trợ doanh nghiệp vượt qua giai đoạn "bươn trải" ban đầu.

Đầu tư công: Đầu kéo nhưng cần môi trường đi kèm

Đầu tư công tiếp tục được xác định là động lực quan trọng của tăng trưởng năm 2025. Tuy nhiên, hiệu quả lan tỏa của đầu tư công phụ thuộc rất lớn vào môi trường kinh doanh đi kèm. "Có đầu tư công nhưng môi trường kinh doanh không hấp dẫn thì hiệu ứng lan tỏa sẽ rất hạn chế," PGS.TS Nguyễn Văn Nam phân tích.

Ví dụ, một tuyến cao tốc không chỉ là câu chuyện giao thông, mà còn là công cụ mở ra không gian phát triển mới cho kinh tế vùng, đô thị, dịch vụ và logistics. Nếu biết khai thác hiệu quả quỹ đất, phát triển đô thị gắn với hạ tầng, đầu tư công sẽ không chỉ tạo tăng trưởng ngắn hạn mà còn góp phần tái cấu trúc không gian kinh tế dài hạn - điều mà nhiều quốc gia đã làm rất thành công.

Do đó, vấn đề cốt lõi của năm 2025 không chỉ là giải ngân cho hết vốn, mà là chi đúng, chi hiệu quả, tập trung vào các dự án có tính kết nối liên vùng và tạo động lực phát triển bền vững.

"Cởi trói" để kinh tế tư nhân trở thành động lực chủ đạo

Dù được khẳng định là động lực quan trọng nhất của nền kinh tế, khu vực kinh tế tư nhân trong năm 2025 vẫn chưa phát huy hết tiềm năng. Nguyên nhân chủ yếu đến từ rào cản thể chế, khả năng tiếp cận vốn, đất đai, công nghệ còn hạn chế.

Theo PGS.TS Nguyễn Văn Nam, để tạo nền tảng cho giai đoạn 2026-2031, chính sách cần tập trung vào việc xây dựng một nền kinh tế thị trường đầy đủ và đúng nghĩa với ba nhóm giải pháp: cải cách thể chế thực chất; phát triển thị trường vốn, tín dụng minh bạch, đa dạng; và hỗ trợ doanh nghiệp tư nhân tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi xanh.

"Khi khu vực tư nhân thực sự được cởi trói, tăng trưởng sẽ không còn phụ thuộc quá nhiều vào đầu tư công hay FDI, mà dựa trên nội lực bền vững của nền kinh tế" - ông nhấn mạnh.

Trên cơ sở những nhận thức mới của Đảng và Chính phủ về phát triển kinh tế thị trường, có thể nhìn một cách tổng thể năm 2025 là năm bản lề quan trọng về chất lượng tăng trưởng và định hình động lực phát triển. Những chuyển động về thể chế, tư duy điều hành và vai trò của kinh tế tư nhân chính là nền tảng để Việt Nam bước vào giai đoạn 2026-2031 với tâm thế chủ động, tự tin và bền vững hơn.