Nhạc mugham của Azerbaijan: Kiệt tác truyền khẩu và phi vật thể của nhân loại

Nằm trong vùng núi Caucasus hùng vĩ, trên ngã tư đường giữa Đông Âu và Tây Á, Azerbaijan là một đất nước giàu có với những di sản văn hóa, lịch sử và thiên nhiên tươi đẹp. Các công trình kiến trúc cổ ở đất nước Tây Á này mang đến cho người chiêm ngưỡng cảm giác như đang trở về thế giới trung cổ của những đế chế xưa.

Không chỉ vậy, Azerbaijan còn nổi tiếng với thể loại nhạc ngẫu hứng hết sức độc đáo, được cho là có thể chạm tới sâu thẳm trái tim của mọi người. Đó là nhạc mugham. 

Loại hình âm nhạc truyền thống này xuất hiện từ nhiều thế kỷ trước, được truyền miệng qua nhiều thế hệ, tạo nên một thể loại nhạc với giai điệu, ca từ và ý nghĩa vô cùng độc đáo.

Âm nhạc mugham xuất hiện tại Azerbaijan trong thời kỳ Hồi giáo Phục hưng, khoảng thế kỷ XII - XIII. Các tác phẩm nhạc mugham phản ánh những giai đoạn khác nhau trong lịch sử Azerbaijan, cũng như quá trình giao lưu, học hỏi của người dân nơi đây với các dân tộc thuộc nhiều quốc gia và nền văn hóa khác.

Mugham là thể loại âm nhạc ngẫu hứng, được biểu diễn dựa trên 7 mức nhạc. Mỗi mức sẽ đưa cảm xúc của cả nghệ sĩ và người nghe đến một cao trào khác nhau. Cũng bởi bản chất ngẫu hứng này, các bài hát thuộc thể loại Mugham đều không có bản nhạc cố định, mà có tới hàng trăm biến thể, tùy theo giai điệu, nhịp điệu, kỹ thuật biểu diễn và xúc cảm của mỗi người nghệ sĩ. Do đó, khi truyền lại nghệ thuật mugham, những nghệ sĩ Azerbaijan chỉ có thể truyền lại bằng cách diễn giải về nghệ thuật, để hướng người học tới sự sáng tạo và tự do, phóng khoáng trong cách hiểu và diễn đạt.

Anh Namig Aslanov, một nghệ sĩ mugham, cho biết: "Tôi bắt đầu học hát từ khi mới 5 tuổi. Khi hát thể loại nhạc mugham, mọi ngôn từ đều đến từ bên trong trái tim tôi. Bản chất của mugham luôn là về sự ứng biến, và không thể hát theo các bản nhạc sẵn có. Tất cả sẽ xuất phát từ cảm xúc của chính bạn ngay lúc bạn đang hòa mình vào âm nhạc".

Có 3 loại nhạc cụ được sử dụng để biển diễn mugham bao gồm đàn dây kamancha, trống gaval, và cây đàn cổ tar. Bản thân cây đàn tar cũng là một tác phẩm nghệ thuật, và là một phần không thể thiếu trong văn hóa Azerbaijan. Đàn tar có ý nghĩa quan trọng đến mức thậm chí còn được vẽ trên đồng tiền chính thức của quốc gia này. 

Cho đến nay, cả 3 loại nhạc cụ biểu diễn mugham vẫn được làm theo cách thủ công giống với cách mà người dân Azerbaijan đã làm từ cách đây hàng trăm năm.

Mugham có thể hiểu là "Âm nhạc được Chúa gửi đến". Mugham có âm điệu và ca từ đẹp, nhưng quan trọng hơn cả, âm nhạc mugham còn thể hiện triết lý sống hài hòa của người dân Azerbaijan. Không những vậy, mugham cũng là một cách thiền, đánh thức các giá trị tâm linh, sưởi ấm tâm hồn và hình thành tư duy cởi mở cho người nghe.

Anh Elnur Ahmadov, nghệ sĩ thuộc nhóm nhạc Mugham Karabakh, cho biết: "Mugham là một triết lý sống. Nó khiến cho người nghe phải suy nghĩ. Nó mang đến cho bạn niềm vui. Nói chung, mọi xúc cảm đều được bộc bạch thông qua mugham".

Còn anh Elchin Jasshimov, một thành viên khác trong nhóm, lại chia sẻ rằng: "Mugham là dòng nhạc khởi đầu của tất cả các thể loại nhạc khác ở Azerbaijan, dù là âm nhạc cổ xưa, hay nhạc hiện đại. Mọi người dân Azerbaijan đều nghe nhạc mugham và lớn lên cùng dòng nhạc này".

Với nỗ lực gìn giữ nghệ thuật độc đáo này, năm 1921, Nhạc viện Quốc gia Azerbaijan đã đưa mugham vào chương trình giảng dạy chính thức. Trong những năm 1970, mugham bắt đầu được biết đến nhiều hơn qua sự truyền bá của UNESCO, với rất nhiều sự kiện quốc tế được tổ chức, những hội nghị quốc tế và sự kiện âm nhạc diễn ra ở Nga, Kazakhstan, Mỹ hay Canada.

Năm 2009, Lễ hội Quốc tế đầu tiên về mugham cũng được tổ chức, với sự tham gia của rất nhiều nghệ sĩ cùng người yêu âm nhạc cổ Azerbaijan. Kể từ đó, lễ hội mugham này vẫn đều đặn được tổ chức hai năm một lần.

Nhạc mugham của Azerbaijan cũng đã được UNESCO công nhận là "Kiệt tác truyền khẩu và phi vật thể của nhân loại", với hy vọng rằng nghệ thuật đặc biệt này sẽ tiếp tục truyền cảm hứng cho các nghệ nhân, đồng thời tái hiện rõ nét hình ảnh đất nước Azerbaijan có nền văn hóa độc đáo và đa dạng.