Giao thoa văn hóa Việt - Pháp đầu thế kỷ hai mươi dưới góc nhìn của nhà văn Nguyên Ngọc

"Dọc đường" - hành trình sống đầy ắp trải nghiệm

Cuốn sách tập hợp 34 bài viết và ghi chép của Nguyên Ngọc về văn chương, giáo dục, con đường phát triển đất nước; cũng như các hồi ức và các chân dung văn học trên một hành trình sống đầy ắp trải nghiệm. Một phần nội dung quan trọng trong cuốn sách mới của ông là về sự giao thoa văn hóa Việt – Pháp đầu thế kỷ hai mươi và các gương mặt trí thức nổi bật của thời kỳ đó.

Đầu thế kỷ hai mươi là một thời kỳ chuyển động lịch sử quan trọng, khi văn hóa Pháp – Việt có sự giao thoa mạnh mẽ. Chúng ta đã có được một thế hệ những trí thức xuất chúng: Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng… Thế hệ ấy có một lợi thế đặc biệt: Họ là thế hệ đa văn hóa, từ Hán học chuyển sang Tây học.

Những con người đó gặp một chuyển đổi thời đại hết sức quan trọng, khi Việt Nam đối mặt với  phương Tây, khi diễn ra sự va chạm quyết định giữa hai nền văn hóa. Trong họ là sự kết nối giữa hai nền văn hóa, và vấn đề của họ luôn là sự kết nối giữa hai nền văn hóa đó.

Trí thức góp phần giúp xã hội không dừng lại trên bất cứ một trật tự được coi là bất biến nào

"Dọc đường" gồm hai phần cơ bản, một là những bài viết liên quan đến các hoạt động văn hóa văn chương của Nguyên Ngọc, hai là những đoạn trích từ cuốn hồi ký của đời ông. Cuốn sách này, dẫu có sự tản mạn, vẫn làm nổi bật chân dung một con người rất động: Mải miết xê dịch trong không gian địa lý và ráo riết dấn thân với những hoạt động văn hóa ở tầm nhìn xa rộng. Mỗi bài viết có thể xem là một câu chuyện độc lập với lối văn tinh tế, nhuần nhị.

Trong phần hồi ký, có thể đọc được các đoạn văn vô cùng đẹp, cũng có thể thấy những thao thức, băn khoăn, trăn trở của một con người "ham sống", và nhận ra trong đó chất nhà văn của Nguyên Ngọc vẫn đậm đặc. Ngôn ngữ văn xuôi của ông mang đậm hơi thở cuộc sống.

Nguyên Ngọc tự nhận là người ham sống, hơn bao giờ hết, tập sách này đã thể hiện sáng rõ một con người suy tư và luôn vận động không ngừng. Cuốn sách là sự tái hiện giữa không gian bên ngoài và những chiêm nghiệm nội tâm, đầy ắp vẻ đẹp của hoài niệm. Dấu chân lữ hành của ông đặt lên khắp các tỉnh miền núi phía Bắc, Trường Sơn, về với Tây Nguyên, Hội An, rồi rừng U Minh, Cà Mau và cả những hòn đảo hoang sơ xa lắc… Nhưng chuyện đi nhiều, sống nhiều, quan sát nhiều và suy tư nhiều hẳn đã giúp Nguyên Ngọc nhìn ra được nhiều điều trước thời đại.

Trên những trang viết này, có thể nhận ra những trằn trọc khôn nguôi của một người trí thức. Mỗi bài đều đặt ra những vấn đề lớn: Trách nhiệm của người viết, dịch thuật và sự phát triển của dân tộc, sự vượt thoát của văn chương, những giá trị quá khứ bị lãng quên, tình yêu và chiến tranh, sự nghiệp giáo dục, con người tự chủ...

Nguyên Ngọc đã sống như chính điều ông tâm niệm và hối thúc:

"Một xã hội muốn tiến lên thì phải thường xuyên tự nhìn lại mình, tự ý thức lại về chính mình. Trí thức là sự tự ý thức lại thường trực của xã hội. Tự ý thức lại, tự phê bình lại thường trực, không ngừng. Phê bình như vậy, trí thức góp phần giúp xã hội không dừng lại trên bất cứ một trật tự được coi là bất biến nào, giúp xã hội luôn tiến tới một trật tự tốt hơn, nhân đạo hơn, hợp lý hơn. Người trí thức do vậy mà trở thành lương tâm của xã hội, phát ngôn nhân của những lực lượng tiến bộ trong xã hội ở bất cứ giai đoạn nào của lịch sử".

Trong một bài viết năm 2012, nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên – một người bạn thân thiết, đã viết về Nguyên Ngọc: "Trong ông, vẫn có một nhà văn: Tin vào người đọc. Trong ông, vẫn có một chàng trai: Ham đi, ham cái mới. Trong ông, luôn có một trí thức: Biết nghĩ bằng cái đầu của mình, biết dấn thân".