Bão tại Việt Nam có đặc điểm thế nào, sự hình thành và phát triển?

Các cơn bão xuất hiện tại Việt Nam thường kèm theo gió mạnh, mưa lớn, sóng cao và nước biển dâng, gây ra những thiệt hại to lớn về người và tài sản trên phạm vi rộng lớn, ảnh hưởng đến mọi hoạt động kinh tế - xã hội và cuộc sống của người dân. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, bão được dự đoán sẽ diễn biến phức tạp và ngày càng khó lường hơn, đòi hỏi công tác dự báo và ứng phó phải được xây dựng thành chiến lược dựa trên cấp độ rủi ro.

Các nguồn cung cấp thông tin mô tả bão và áp thấp nhiệt đới là hiện tượng thiên tai nguy hiểm kèm theo gió mạnh, mưa lớn, sóng cao và nước biển dâng. Ngành khí tượng thủy văn Việt Nam liên tục giám sát sự hình thành bão trên dữ liệu biển Đông theo thời gian thực, đồng thời nghiên cứu ứng dụng Trí tuệ nhân tạo (AI) để tăng cường dự báo cường độ bão. Tuy nhiên, các nguồn không đi sâu vào cơ chế vật lý chi tiết về quá trình hình thành của một cơn bão.

Việt Nam thường xuyên hứng chịu nhiều bão do nằm trong vùng nhiệt đới gió mùa, tiếp giáp Biển Đông – nơi hình thành và hoạt động mạnh của các xoáy thuận nhiệt đới. Đường bờ biển dài, trải rộng từ Bắc vào Nam khiến nước ta dễ bị ảnh hưởng trực tiếp khi bão đổ bộ. Ngoài ra, hiện tượng biến đổi khí hậu toàn cầu làm gia tăng tần suất và cường độ bão, khiến tình hình thời tiết ngày càng phức tạp, khó lường, đòi hỏi Việt Nam phải nâng cao năng lực dự báo và chủ động ứng phó kịp thời.

Chủ động ứng phó thiên tai, dự báo các hình thái cơn bão

Đứng trước thực trạng đó, Việt Nam ứng dụng công nghệ AI và dữ liệu lớn trong dự báo bão, nâng cao năng lực cảnh báo sớm, giảm thiểu rủi ro thiên tai trong bối cảnh biến đổi khí hậu.

Các chuyên gia cho rằng, xét về đặc điểm mùa bão tại Việt Nam, theo nghiên cứu phân vùng bão cập nhật đến năm 2014, mùa bão xuất hiện tại Việt Nam có tốc độ chậm dần từ Bắc vào Nam:

Khu vực phía Bắc (Đông Bắc, Tây Bắc, Quảng Ninh đến Thanh Hóa): Bão thường tập trung vào các tháng 7-9. Khu vực Nghệ An đến Thừa Thiên - Huế: Bão tập trung chủ yếu vào các tháng 8-10. Khu vực phía Nam (Phú Yên đến Ninh Thuận, Tây Nguyên, Bình Thuận đến Cà Mau - Kiên Giang): Bão tập trung vào các tháng 10-12.

Về tổng thể, Cục Khí tượng Thủy văn cho biết dự kiến từ nay đến cuối năm 2025, còn khoảng 8-11 cơn bão/áp thấp nhiệt đới hoạt động trên Biển Đông, trong đó khoảng 3-5 cơn có khả năng ảnh hưởng trực tiếp đến đất liền Việt Nam.

Bão và áp thấp nhiệt đới gây ra nhiều tác động nghiêm trọng. Theo một nghiên cứu năm 2020, vùng ven biển Việt Nam có thể có 11,8 triệu người bị ảnh hưởng trực tiếp do lũ, cùng với những thiệt hại lớn về kinh tế và cơ sở hạ tầng. Biến đổi khí hậu và nước biển dâng đang gia tăng tần suất, thời gian và cường độ của xói lở bờ biển, xâm nhập mặn và ngập lụt vùng ven biển.

Nước dâng do bão và gió mạnh: Nhiều cơn bão đã gây nước dâng cao kèm sóng lớn, làm vỡ đê, gây ngập lụt diện rộng, đặc biệt khi đổ bộ vào thời điểm triều cường. Nước dâng do bão cao nhất đã xảy ra tại khu vực các tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh tới 4,5 m, và trong tương lai, nếu có siêu bão đổ bộ, có thể lên đến 5,0 m. Gió mạnh nhất quan trắc được là cấp 15-16. 

Khả năng Mưa lớn: Lượng mưa trung bình của một đợt bão phổ biến từ 100-150 mm, cao nhất là 200-300 mm ở vùng Nghệ An đến Thừa Thiên - Huế. Mưa một ngày lớn nhất có thể đạt 1000-1050 mm ở khu vực này. An toàn hàng hải: Thời tiết cực đoan đe dọa nghiêm trọng an toàn hàng hải ở Đông Nam Á. Các vụ tai nạn chìm tàu do gió mạnh và sóng lớn bất ngờ không phải là hiếm, cho thấy sự khó lường của khí hậu và những yếu kém trong việc thực thi pháp luật, đảm bảo an toàn.

Việt Nam tăng cường dự báo và ứng phó thiên tai bằng công nghệ hiện đại

Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia (NCHMF) là cơ quan chịu trách nhiệm chính trong việc dự báo bão, áp thấp nhiệt đới và lũ lụt tại Việt Nam. Trong nhiều năm qua, ngành khí tượng thủy văn đã kịp thời ứng dụng các công nghệ, kỹ thuật mới để xây dựng hệ thống cảnh báo sớm ngày càng hoàn thiện hơn.

Thời gian qua, với sự phát triển của khoa học, công tác dự báo bão đã được nâng cáo, thời gian dự báo kéo dài tới 120 giờ (5 ngày). Độ tin cậy trong dự báo bão đạt khoảng 100-150km trong 24h, 150-250km trong 48h và 250-350km trong 72h. Việc ứng dụng các mô hình dự báo số, công nghệ viễn thám (vệ tinh, radar), trí tuệ nhân tạo (AI) và nền tảng số (đám mây, cơ sở dữ liệu lớn) đã cải thiện rõ rệt độ chính xác và phạm vi cảnh báo. Hệ thống quan trắc đã được nâng cấp với hơn 3.500 trạm quan trắc mưa tự động và 10 trạm radar thời tiết hiện đại. Thông tin cảnh báo sớm được truyền tải đa kênh qua website, ứng dụng di động, tin nhắn SMS, truyền hình, phát thanh.

Thách thức: Mặc dù có nhiều tiến bộ, ngành khí tượng thủy văn vẫn đối mặt với các thách thức về chất lượng dữ liệu đầu vào (thiếu trạm quan trắc ở vùng cao, hải đảo), hạn chế về nhân lực phân tích dữ liệu lớn, chi phí duy trì mạng lưới công nghệ cao, và khả năng truyền tải thông tin đến người dân nghèo vùng xa, cũng như nhận thức của cộng đồng về cảnh báo số.

Với sự phát triển và hỗ trợ đồng bộ của công tác truyền thông, tuyên truyền từ các cấp, chính quyền địa phương, mặc dù phải đối diện với nhiều cơn bão mạnh, nhưng các địa phương đều chủ động các kế hoạch ứng phó trước, trong và sau bão. 

Công tác quản lý tàu thuyền tại các địa phương, vùng ven biển đều được kiểm soát nghiêm ngặt hoạt động tàu thuyền ra khơi, các địa phương đều tổ chức kiểm đếm và thông báo kịp thời cho ngư dân.

Bên cạnh đó, công tác di dời và sơ tán cũng thường xuyên được tổ chức kịp thời. Các khu dân cư ven sông, ven biển, khu vực trũng thấp, có nguy cơ cao xảy ra ngập lụt, lũ quét, sạt lở đất được rà soát để khơi thông dòng chảy, tổ chức di dời, sơ tán người dân đến nơi an toàn. 

Đặc biệt, khách du lịch tại các khu du lịch ven biển cũng được chủ động sơ tán. Sẵn sàng lực lượng: Các địa phương sẵn sàng lực lượng, phương tiện để cứu hộ, cứu nạn khi có yêu cầu và hỗ trợ người dân khắc phục hậu quả thiên tai. Tác động kinh tế: Do ảnh hưởng của bão, tàu thuyền ít ra biển khai thác hải sản, dẫn đến giá bán các loại hải sản tăng nhẹ.

Hướng tới Hệ thống Cảnh báo "4.0"

Mỗi cảnh báo đến sớm 10 phút có thể cứu sống hàng trăm người. Mỗi thông tin chính xác và kịp thời giúp chính quyền ứng phó nhanh và hiệu quả hơn. Ngành khí tượng thủy văn Việt Nam đang từng bước xây dựng hệ thống cảnh báo sớm liên thông, thông minh và hướng tới người dân. Các trụ cột của hệ thống này bao gồm:

Dữ liệu thời gian thực từ trạm đo, vệ tinh, radar ứng dụng công nghệ hiện đại. Mô hình dự báo hiện đại kết hợp AI để nâng cao độ tin cậy và kịp thời. Truyền tin đa kênh trên nền tảng số kết hợp mạng xã hội đến cơ sở. Tăng cường thông tin cộng đồng, giúp người dân hiểu và hành động đúng khi nhận cảnh báo.

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và thời tiết cực đoan, công tác dự báo, cảnh báo sớm và phòng chống thiên tai là nhiệm vụ then chốt. Sự kết hợp giữa khoa học công nghệ tiên tiến, sự chủ động của chính quyền địa phương và nâng cao ý thức cộng đồng sẽ tạo thành "hàng rào phòng vệ" vững chắc, giảm thiểu rủi ro và hướng tới một tương lai bền vững cho cộng đồng Việt Nam.