Việc ứng dụng ChatGPT và các công cụ AI tạo sinh vào lớp học đã mang lại nhiều tiện ích như hỗ trợ viết dàn ý, giải thích bài học, tạo đề và phản hồi nhanh chóng, giúp giảm tải công việc hành chính cho giáo viên và gia tăng hứng thú học tập cho học sinh, sinh viên. Tuy nhiên, AI hiện không hoàn hảo và rất dễ mắc lỗi "hallucination" - tạo ra thông tin sai lệch nhưng có vẻ hợp lý. 

Trong giáo dục, những lỗi này có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng khi ảnh hưởng đến tư duy và nhận thức của học sinh. Nếu người học sử dụng AI mà không có sự kiểm tra chéo, nguy cơ tiếp thu sai kiến thức sẽ rất cao. Điều này đặc biệt nguy hiểm ở các môn đòi hỏi độ chính xác cao như Lịch sử, Khoa học hay Toán học. Vì vậy, việc ứng dụng AI cần đi kèm với kỹ năng đánh giá, phản biện và kiểm chứng thông tin.

Rào cản Hallucination là gì và vì sao cần đặc biệt lưu tâm trong giáo dục?

Trong lĩnh vực AI tạo sinh, đặc biệt là các mô hình ngôn ngữ như ChatGPT, "hallucination" hay còn gọi là "ảo giác AI" là hiện tượng mô hình tạo ra thông tin không có thật hoặc thiếu chính xác. Điều nguy hiểm là những thông tin này thường được diễn đạt mạch lạc, có vẻ rất hợp lý và đáng tin, khiến người dùng khó phát hiện.

Trong môi trường giáo dục, nơi độ chính xác của kiến thức là yếu tố then chốt, sự sai lệch dù nhỏ cũng có thể gây ảnh hưởng lớn. Một ví dụ điển hình là khi học sinh tra cứu về sự kiện lịch sử hoặc công thức toán học và nhận được thông tin sai nhưng vẫn tin tưởng vì AI diễn đạt cực kỳ mạch lạc, thậm chí còn đưa ra tài liệu tham khảo kèm đường dẫn (link) hết sức thuyết phục, nhưng khi bấm vào thì không có thật. Điều này có thể dẫn đến hiểu lầm kéo dài, ảnh hưởng đến kết quả học tập và tư duy phản biện.

Ngoài ra, nếu giáo viên sử dụng AI để soạn bài giảng hoặc tạo đề thi mà không kiểm tra lại nội dung, thì khả năng cao sẽ vô tình lan truyền kiến thức sai lệch cho học sinh. Đây chính là lý do khiến hallucination trở thành rào cản đáng kể trong việc ứng dụng AI vào ngành giáo dục.

Một nghiên cứu gần đây cho thấy tỷ lệ hallucination của GPT-3.5 đạt mức 39,6%, trong khi GPT-4 là 28,6% khi được thử nghiệm với các câu hỏi kiến thức chuyên sâu. Theo báo cáo từ UNESCO (2024), việc tích hợp trí tuệ nhân tạo vào giáo dục đòi hỏi năng lực nhận diện và kiểm chứng thông tin, đặc biệt quan trọng trong các hệ thống giáo dục đang phát triển, nơi nguy cơ tiếp cận sai lệch thông tin từ AI có thể ảnh hưởng đến chất lượng học tập.

Nguyên nhân khiến AI "hallucinate" và khó kiểm soát

Lý giải cho điều này, nhiều chuyên gia AI cho rằng một phần nguyên nhân đến từ cách các mô hình AI hoạt động: chúng không thực sự "hiểu" nội dung mà chỉ dự đoán chuỗi từ có khả năng xuất hiện cao tiếp theo. Vì vậy, trong những chủ đề hiếm gặp, thiếu dữ liệu học tập, hoặc câu hỏi mang tính phức tạp, AI dễ "sáng tạo" ra thông tin cho có vẻ hợp lý.

Ngoài ra, việc huấn luyện mô hình trên một lượng dữ liệu khổng lồ nhưng không đồng đều về chất lượng cũng khiến AI học được cả thông tin đúng lẫn sai. Dù sau này có thêm bước kiểm duyệt hoặc fine-tuning (điều chỉnh mô hình), nguy cơ hallucination vẫn còn.

Càng nguy hiểm hơn khi người dùng không có kiến thức nền vững chắc để phản biện lại AI, hoặc tin tưởng quá mức vào "sự thông minh" của công nghệ. Đặc biệt trong giáo dục, học sinh - sinh viên là nhóm dễ bị ảnh hưởng nhất bởi hiệu ứng này nếu không được hướng dẫn kỹ lưỡng.

Cách nhận biết AI đang "hallucinate" trong quá trình sử dụng

Để phát hiện hiện tượng hallucination, người dùng cần rèn luyện một số kỹ năng phản biện và kiểm tra thông tin. Trước tiên, đừng bao giờ coi câu trả lời từ AI là "chân lý tuyệt đối". Khi gặp những thông tin lạ, chưa từng nghe hoặc mâu thuẫn với kiến thức đã học, cần tìm nguồn kiểm chứng từ sách giáo khoa, tài liệu chính thống hoặc tham khảo ý kiến từ giảng viên chuyên môn.

Một dấu hiệu dễ nhận biết ảo giác AI là khi AI đưa ra những dẫn chứng, tài liệu hoặc trích dẫn nhưng không thể kiểm tra được nguồn gốc. Ví dụ: nêu tên tác giả, bài nghiên cứu hoặc trang web cụ thể nhưng đường link không tồn tại. Đây là những hành vi hallucination rất điển hình.

Ngoài ra, cần cảnh giác khi AI đưa ra câu trả lời một cách quá "chắc chắn" về các chủ đề vốn còn gây tranh cãi trong học thuật. Trong trường hợp này, người dùng nên yêu cầu AI cung cấp nguồn trích dẫn rõ ràng, hoặc tìm thêm góc nhìn khác nhau để đối chiếu.

Có thật sự cần quá lo ngại về Hallucination không?

Một số quan điểm lại cho rằng hiện tượng ảo giác AI không nên bị nhìn nhận quá tiêu cực. Bởi lẽ, bản chất của giáo dục là một quá trình tương tác, phản biện và khám phá. Nếu được hướng dẫn đúng cách, việc AI đôi khi tạo ra thông tin chưa chính xác lại có thể trở thành cơ hội để học sinh tự rèn luyện tư duy phản biện, kỹ năng kiểm chứng và làm chủ thông tin.

Thậm chí, một số giáo viên chia sẻ rằng họ dùng chính các lỗi sai của AI để làm bài tập thảo luận lớp bằng cách yêu cầu học sinh tìm lỗi, giải thích vì sao nhận định đó là sai và cách sửa lại nội dung đó. Đây được xem là cách biến một điểm yếu kỹ thuật trở thành lợi thế sư phạm.

Tuy nhiên, cần nhấn mạnh rằng cách tiếp cận này chỉ hiệu quả nếu người dạy có nhận thức rõ ràng về giới hạn của công nghệ và có khả năng kiểm soát tiến trình học tập. Nếu không, phản đề này dễ trở thành ngụy biện cho việc sử dụng AI mà không kiểm tra, gây hại nhiều hơn được lợi.

Làm chủ AI thay vì lệ thuộc

Để ứng dụng AI tạo sinh một cách hiệu quả trong giáo dục, việc quan trọng nhất là trang bị cho giáo viên và học sinh năng lực sử dụng AI một cách có định hướng. Điều này không chỉ bao gồm kỹ năng kiểm chứng thông tin mà còn là khả năng đặt câu hỏi, phản biện và kết nối kiến thức nền.

Song song đó, các nhà phát triển AI cần tiếp tục cải tiến mô hình, ưu tiên việc tích hợp nguồn dữ liệu học thuật, cho phép người dùng truy xuất nguồn và hậu kiểm lại các thông tin. Một số ứng dụng AI hiện nay đã kết hợp chức năng tìm nguồn thực tế, nhưng vẫn cần thời gian để hoàn thiện.

Các trường học và cơ sở đào tạo cũng có thể thiết kế các module hoặc chuyên đề kỹ năng số, trong đó AI được giới thiệu như một công cụ hỗ trợ, chứ không thay thế hoàn toàn. Điều này giúp học sinh tiếp cận AI với thái độ chủ động và có kiểm soát.

Vai trò của giáo viên trong việc ứng dụng AI tạo sinh vào giáo dục

Giáo viên vẫn là người có vai trò trung tâm trong việc định hướng cách sử dụng AI hiệu quả. Vì vậy, đội ngũ giáo viên cần được đào tạo bài bản để không chỉ là người sử dụng mà còn là "tấm lọc thông tin" cho học sinh. Một thầy cô có hiểu biết về AI sẽ giúp học sinh tránh được những rủi ro do công nghệ mang lại, đồng thời khơi gợi được tiềm năng sáng tạo từ chính công cụ này. Bằng sự nhạy bén, trách nhiệm và hiểu biết về công nghệ, giáo viên có thể giúp học sinh tiếp cận AI đúng cách, tận dụng được tiềm năng mà không rơi vào cạm bẫy sai lệch thông tin từ ảo giác AI. Một lớp học kết hợp giữa công nghệ và tư duy phản biện sẽ tạo ra môi trường học tập toàn diện hơn, nơi AI là bạn đồng hành.

Bên cạnh đó, các cộng đồng giáo dục cũng đóng vai trò rất lớn trong việc thiết lập các nguyên tắc dùng AI an toàn. Các trường học nên xây dựng bộ quy tắc ứng xử với AI, bao gồm: kiểm tra chéo nguồn, không dùng AI cho bài thi chính thức, hướng dẫn học sinh phân biệt giữa tham khảo và sao chép máy móc.

Ngoài ra, việc lồng ghép kỹ năng công nghệ và đạo đức số vào chương trình học chính khóa là điều cần thiết. Khi học sinh hiểu rằng AI có thể sai, nhưng cách dùng AI đúng mới là điểm mạnh, sẽ hình thành một thế hệ người học độc lập, sáng suốt, hình thành tư duy tự học và tạo nền tảng cho học tập suốt đời.