Khi thợ săn bỏ nghề

Con người từ chỗ săn động vật hoang dã làm thức ăn, cho đến nay ăn thịt thú rừng trở thành xu hướng của tầng lớp người giàu mới nổi. Thị trường tiêu dùng nói chung vẫn còn coi trọng những sản phẩm làm ra từ động thực vật hoang dã. "Thú săn mồi" của con người không hoàn toàn biến mất, dù thế giới ngày càng văn minh.

Liên quan tới việc cấp thiết phải bảo vệ tính đa dạng của động thực vật hoang dã tự nhiên hiện nay, Phó Giáo sư, Tiến sĩ dân tộc học Vương Xuân Tình, Viện Dân tộc học chia sẻ với chúng tôi nghiên cứu của ông về sự liên quan giữa tập tính săn bắn hái lượm sản vật rừng của người dân tộc thiểu số tới việc giữ gìn đa dạng sinh học trong tự nhiên.

Xét đến tập quán săn thú của người vùng cao nhìn từ khía cạnh lịch sử, văn hóa, ông Vương Xuân Tình cho rằng tập quán săn thú rừng cho đến nay không còn giữ vai trò đặc biệt trong đời sống của đồng bào thiểu số như từng tồn tại trong lịch sử.

Trong cộng đồng 54 dân tộc Việt Nam, chỉ có 4 dân tộc có vùng cư trú ở đồng bằng là Kinh, Hoa, Chăm, Khmer. Như vậy, hầu hết các dân tộc thiểu số còn lại có đời sống gắn bó với rừng núi, trung du và vùng cao. Đây cũng là các vùng phân bổ rừng tự nhiên và các dân tộc có tập quán săn thú rừng lâu đời do đặc điểm cư trú mang lại.

Điều này có ảnh hưởng như thế nào tới thực trạng đa dạng sinh học mất cân bằng và sự biến mất, tuyệt chủng của các loài, giống động vật hoang dã?

Phó Giáo sư, Tiến sĩ dân tộc học Vương Xuân Tình chia sẻ, nhìn vào lịch sử, tập quán sinh sống săn bắt hái lượm của đồng bào dân tộc thiểu số có vai trò quan trọng trong đời sống của họ. Con thú trên rừng, con cá dưới sông là thức ăn nuôi sống con người. Đó là ý niệm. Thịt thú rừng là nguồn đạm quan trọng trong thức ăn để con người có thể lực tốt, ý chí kiên cường chống chọi với thiên nhiên khắc nghiệt, làm chủ địa hình rừng núi hiểm trở, heo hút.

Khi con người bắt đầu biết phát triển đàn gia súc, gia cầm vật nuôi trong gia đình thì lại phát sinh thêm một nguyên nhân đó là dịch bệnh thường xuyên xảy ra làm chết gia súc, gia cầm và nguồn thực phẩm một lần nữa lại thiếu hụt. Chưa kể, khi đồng bào sống trong lòng rừng, xung đột về môi trường sống xảy ra, con người càng đốt nương làm rẫy, phá rừng thì muông thú càng mất đất sống, quay trở lại tấn công người và vật nuôi. Một số loài có thể tấn công con người như rắn độc, thú ăn thịt... gây nên mâu thuẫn sống còn giữa người và loài vật. Muông thú lại trở thành kẻ thù của đời sống cộng đồng và các tráng sĩ triệt tiêu kẻ thù được cho là hành động anh dũng bảo vệ cộng đồng.

Việc đi săn không còn là nhu cầu thực phẩm nữa mà trở thành đối kháng. Những thợ săn càng nhiều thành tích, săn được nhiều thú lớn, thú dữ nhận được sự vị nể, kính trọng của cộng đồng. Điều này hình thành nên một nghề đặc biệt đó là nghề thợ săn cùng với vô vàn những kinh nghiệm, kỹ năng săn bắn, tuyệt chiêu bẫy, bắn, đấu trí với con thú và đương nhiên con người luôn giành phần thắng lợi. Đàn thú rừng cứ vơi đi như một tất yếu lịch sử, dù con người không hoàn toàn là nguyên nhân duy nhất khiến các loài vật tuyệt chủng.

Có thể thấy tập quán săn bắn thú rừng sinh ra và song hành cùng với đời sống con người. Mối quan hệ giữa con người và tự nhiên luôn là cộng sinh và xâm lấn lẫn nhau. Trong ý thức hệ của các dân tộc thiểu số, nguồn thức ăn từ tự nhiên mang lại luôn là thứ thần linh ban phát cho con người. Rất nhiều dân tộc có tập tục cúng rừng, vì rừng che chở, mang lại nguồn thức ăn. Một số dân tộc sinh sống dọc sống lưng dãy Trường Sơn có tập tục săn tập thể. Mỗi cộng đồng phân chia rõ ràng những trai tráng nào có thể nhập vào đoàn thợ săn. Săn thú dữ, thú lớn phải vây bắt và dùng cả đoàn người. Khi săn được thú luôn phải mở hội lớn và phân chia chiến lợi phẩm cho cả làng.

Chúng tôi gặp gỡ 2 thợ săn đã giải nghệ tại bản Chiềng Hin, xã Xuân Nha, huyện Vân Hồ, Sơn La – nơi đồng bào Thái sinh sống tập trung ở cửa rừng Khu bảo tồn thiên nhiên Xuân Nha. 2 ông này đã có cuộc trò chuyện cởi mở về cuộc sống hiện nay sung túc vui vẻ, quá khứ đã từng sống bằng nghề đi săn thú rừng và quá trình nhận thức lại, bỏ nghề săn chuyển sang canh tác lương thực, nuôi gia súc gia cầm và xây dựng cuộc sống mới.

Điều đáng nói là từ những chia sẻ thành thật và thẳng thắn của những thợ săn đó, một điều rất dễ nhận thấy là khi các chính sách chưa đủ để thay đổi nhận thức cộng đồng, thì cần phải có tác động từ truyền thông mạnh mẽ, cần can thiệp bằng luật pháp, cơ chế và đưa thông điệp bắt buộc. 

Sơn La là địa phương đã từng thực hiện rất tốt việc thu hồi súng săn, súng tự chế, phạt các vi phạm về đặt bẫy, săn bắn và tạo sinh kế cho người dân bằng các mô hình cây công nghiệp, cây ăn quả.

Kết quả là thợ săn bỏ nghề, tự giác nộp súng săn, chuyển đổi nghề nghiệp. Tập tính săn thú hầu như không còn tồn tại trong nhiều cộng đồng người.

Việc một số dân tộc dù có tập quán săn bắn nhưng lại bảo tồn một số loài động vật đặc biệt cũng là điều thú vị. Một loài vượn đen má trắng đặc biệt xuất hiện ở Vân Hồ, Sơn La cho đến nay vẫn tồn tại một quần thể nhỏ sống rất gần bản làng người Mông ở đây là một ví dụ. Nhiều năm trước, một thợ săn liên tục gặp tai ương sau khi bắn chết một con vượn và từ đó những người khác trong cộng đồng đều sợ, không ai dám săn bắn vượn nữa. Nhờ sự sợ hãi này, quần thể vượn đen má trắng quý hiếm còn lại đến ngày nay. Theo các nghiên cứu dân tộc học, việc kiêng dè một loài vật trong tự nhiên tránh va chạm, có phần nể sợ vì cho rằng loài vật đó có thần linh phù trợ, không ai được động đến, có thể do hiện tượng lựa chọn totem (vật thể tâm linh) một cách tự nhiên trong các cộng đồng dân tộc.