Góc nhìn giáo dục và thời sự về truyện "Tấm Cám"

Gần đây xảy ra việc một số cán bộ cấp cao dính vòng lao lý mà nguyên nhân chính vẫn là sự rèn luyện của chính người cán bộ đó và cả sự rèn luyện của…vợ cán bộ đó (?!), chứ không phải như một số người ngụy biện rằng do "cơ chế", do "hoàn cảnh" đưa đẩy.

Những vấn đề liên quan đến giáo dục trong nhà trường thông qua thông điệp từ sách giáo khoa lúc nào cũng mang tính thời sự. Chính vì vậy mà hiện nay nhiều người lại nói đến nội dung sách giáo khoa và những vấn đề nhạy cảm trong hành trình xuất bản, bán sách giáo khoa.

Từ góc nhìn của một công dân, Bùi Hoàng Tám đã viết như thế này khi nói tới bài viết về truyện Tấm Cám - truyện đã từng là "kinh điển" đưa vào sách giáo khoa, rồi rút ra, rồi lại đưa vào có sửa chữa:

"Xuất thân từ nghèo đói, thiếu một nền tảng văn hóa, thiếu tri thức tối thiểu bỗng dưng "ghế trên ngồi tót sỗ sàng" nhờ may mắn hay "nương tựa" vào ai đó  mà trở thành người giàu có hoặc mệnh phụ phu nhân...

Nếu không có sự rèn luyện phẩm chất thì đó chính là một trong những con đường dẫn đến tội ác.

Trong lịch sử cũng như đương đại, đã có không ít ông chồng, đặc biệt là bà vợ và cả con cái đã đẩy vợ (chồng, cha) mình vào con đường lao lý bởi lòng tham vô hạn và cả những tội ác không thể dung tha khác.

Nhìn ở góc độ khác, cô Tấm mò cua, bắt ốc nhờ đi vừa chiếc giày trong ngày hội bỗng dưng một phút nên bà, trở thành hoàng hậu quyền uy và độc ác, có lẽ cũng là bài học cho hậu thế". 

Tạp chí Công dân và Khuyến học xin giới thiệu bài viết về truyện Tấm Cám của nhà thơ Bùi Hoàng Tám (in trong cuốn "Nói lời dân-  tập 1). Một bài viết với những luận giải mà cho đến nay vẫn không mất tính thời sự.

Truyện Tấm Cám - một cách nhìn khác

Hiếm có một tác phẩm văn học nào ở ta được bàn luận nhiều và cũng bị thay đổi nhiều như truyện Tấm Cám. Nó từng được đưa vào giảng dạy trong hệ tiểu học nhưng rồi bị bỏ ra. Gần đây, nó lại trở lại ở cấp cao hơn, sách Ngữ văn lớp 10.

Sự "tái xuất giang hồ" của truyện Tấm Cám lại một lần nữa dấy lên những cuộc bàn luận về việc sửa phần cuối câu chuyện. Trong truyện Tấm Cám của Nguyễn Đổng Chi, đoạn kết viết:

Cách đây khoảng 20 năm cũng đã từng bùng lên cuộc tranh luận xung quanh cái kết "độc nhất, vô nhị" của truyện Tấm Cám. Nhiều ý kiến cho rằng đoạn kết của truyện quá dã man, không phù hợp với truyền thống nhân ái của dân tộc Việt Nam.

Ngược lại, có ý kiến cho rằng kết như thế là hợp lý bởi chính Cám đã cùng với mẹ mình 4 lần giết chị gái (Tấm). Để không bị giết lần thứ 5, Tấm không còn cách xử lý nào khác bởi ngày nào mẹ con Cám còn sống thì sự sống của Tấm còn bị đe dọa.

Sau đó, sách giáo khoa đã bỏ truyện Tấm Cám ra khỏi chương trình. Trong truyện Tấm Cám của nhiều nhà xuất bản cũng lược bỏ đoạn này.

Gần đây, dư luận lại xôn xao xung quanh sách giáo khoa lớp 10 đưa truyện Tấm Cám vào chương trình giảng dạy. Đoạn cuối được lược bỏ, sửa lại như sau: "Tấm sai quân hầu đào một cái hố sâu và đun một nồi nước sôi. Tấm bảo Cám xuống hố rồi sai quân hầu dội nước sôi vào hố. Cám chết. Mụ dì ghẻ thấy vậy cũng lăn đùng ra chết". Câu chuyện nhẹ nhàng hơn, đỡ ghê rợn hơn.

Ngày còn đi học, đọc đến đoạn Tấm làm mắm Cám gửi về cho dì ghẻ, tôi rất hả hê, khoái chí.

Rồi lớn lên, tôi thấy chuyện đó thật ghê rợn. Người chị dùng nước sôi để giết em gái cùng cha khác mẹ của mình đã là hành động độc ác đến man rợ nhưng sau đó còn làm mắm để gửi về cho người mẹ thì sự độc ác đến ghê sợ… Việc cắt bỏ đoạn kết là hợp lý.

Nhưng giờ đây, tôi lại suy nghĩ khác. Câu chuyện Tấm Cám đã tồn tại vượt qua thời gian như vậy không thể là không có lý. Vậy thì vì sao dân tộc Việt Nam với truyền thống nhân ái, nhân văn lại chấp nhận cái đoạn kết miêu tả sự độc ác ghê rợn đến thế? Thông điệp của cha ông gửi lại cho chúng ta là gì? Phải chăng chúng ta chưa hiểu ý của tiền nhân?

Theo tôi, ở đây tồn tại hai nhân vật Tấm ở hai thời điểm khác nhau. Một cô Tấm dịu hiền thuở hàn vi và bà hoàng hậu Tấm độc ác khi có quyền lực. Vì sao một cô Tấm mồ côi, lam lũ nhưng yêu em, thương cha, tin tưởng dì ghẻ, một con người giàu lòng nhân ái, yêu thương nhưng khi thành hoàng hậu đã trở nên độc ác đến ghê sợ như vậy? 

Phải chăng chính bởi Tấm, một cô thôn nữ nghèo, không được ăn học tức là chưa được trang bị tri thức để làm người quyền quý bỗng dưng trở thành hoàng hậu nhờ sự trợ giúp của hư vô chính là cội nguồn của những hành vi độc ác của Tấm sau này?

Quyền lực rất dễ làm nhân tâm tha hóa hay nói cách khác, đó là sự tha hóa nhân tâm khi có quyền lực. Sự ngu dốt cộng với quyền lực sẽ đẻ ra tội ác ghê rợn. Điều đó đã hơn một lần xảy ra trong lịch sử.

Phải chăng đó chính là thông điệp mà tổ tiên muốn gửi đến cho chúng ta hôm nay?

Hiện nay đang tồn tại hai quan điểm. Một là không đưa vào chương trình giảng dạy phổ thông. Hai là sửa, bỏ đoạn cuối. Theo tôi, cả hai cách làm trên đều ấu trĩ. Hãy để cốt truyện như nó đã từng tồn tại. Có điều, khi giảng dạy, cần phải phân tích sâu sắc sự tha hóa của nhân vật Tấm để từ đó, rút ra bài học về sự tha hóa bởi quyền lực của con người".

Bùi Hoàng Tám - "Nói lời dân tập 1" - Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia - 2019.