Khoa Đông phương học: "Nhìn lại" chặng đường 30 năm định hình một ngành học và "Hướng tới" những chân trời tri thức mới

Hội thảo khoa học quốc tế với chủ đề: "30 năm Đông phương học Việt Nam: Nhìn lại và Hướng tới" là diễn đàn để các thành viên khoa Đông phương học thực hiện sứ mệnh cốt lõi của người làm khoa học, cùng "Nhìn lại" chặng đường 30 năm định hình một ngành học, và cùng nhau "Hướng tới" những chân trời tri thức mới trong bối cảnh khu vực và thế giới đang biến chuyển ngày một nhanh chóng.

60 bài tham luận tham gia hội thảo với 20 báo cáo được chọn trình bày trực tiếp có hàm lượng khoa học cao đến từ các giảng viên, nhà nghiên cứu của Khoa Đông phương học, của Đại học Quốc gia Hà Nội, các học giả từ Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam, các trường Đại học tại Quy Nhơn, Thành phố Hồ Chí Minh, đặc biệt là các học giả quốc tế, các nhà ngoại giao từ Đại sứ quán Ấn Độ, các đối tác Nhật Bản, Hàn Quốc...

Qua đó, có thể thấy một bức tranh toàn cảnh sống động của Đông phương học Việt Nam đương đại: Từ những nghiên cứu nền tảng về Lịch sử và Văn hóa như Văn hóa Óc Eo hay sự tiếp nhận văn hóa Nhật Bản; Đến những vấn đề Kinh tế - Xã hội nóng hổi như Di cư quốc tế, Logistics trong RCEP, hay sự phát triển tự thân của người lao động Hàn Quốc;

Từ những phân tích Ngôn ngữ - Nghệ thuật tinh tế qua so sánh các ẩn dụ ý niệm hay diễn ngôn điện ảnh trong các tác phẩm chuyển thể; Đến những bàn thảo chiến lược về Chính trị - Quan hệ quốc tế như Ngoại giao công chúng của Trung Quốc, hay vấn đề an ninh phi truyền thống như rác thải nhựa trên biển.

Cho thấy, Đông phương học tại Việt Nam đang có sự chuyển dịch mạnh mẽ: từ những nghiên cứu đơn ngành truyền thống sang hướng tiếp cận liên ngành, và từ nghiên cứu hàn lâm sang gắn kết chặt chẽ với việc giải quyết các vấn đề thực tiễn của đất nước và khu vực.

GS.TS. Mai Ngọc Chừ – Nguyên Trưởng khoa Đông phương học (Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn, Đại học quốc gia Hà Nội) cho biết, bài nghiên cứu từ các nhà khoa học trong nước và quốc tế tập trung vào 3 nội dung chính, gồm:

Những vấn đề phương pháp luận và lý thuyết về Đông phương học: Đây là vấn đề khó nhưng đã có những báo cáo mạnh dạn phê phán Chủ nghĩa Đông phương của phương Tây, chỉ ra sự cần thiết phải thoát khỏi các mô hình tri thức ngoại sinh và hệ thống khái niệm được định hình bởi phương Tây, kiến tạo được một hệ thống khái niệm nội sinh, phản ánh đúng đặc trưng của các nền văn minh Châu Á, rồi xem xét kĩ lịch sử nghiên cứu của các học giả Pháp tại Việt Nam, đặt ra yêu cầu phải sàng lọc và tái cấu trúc các nguồn sử liệu/văn bản, để phục vụ lợi ích quốc gia và tầm nhìn khu vực.

Về mô hình kiến tạo Ngành, có học giả đề nghị Đông Phương học Việt Nam cần tiến tới nghiên cứu không chỉ dừng lại ở ngôn ngữ, văn học, mà phải tích hợp sâu hơn các công cụ phân tích từ Kinh tế Chính trị Quốc tế, Quan hệ Quốc tế và Khoa học Dữ liệu. Có như vậy mới đào tạo ra các chuyên gia có năng lực phân tích đa tầng và có khả năng tham vấn chính sách. 

Các trục/các bình diện nghiên cứu đương đại: Đây là những hướng nghiên cứu mới, phản ánh sự mở rộng phạm vi nghiên cứu của Đông Phương học. Theo đó, có thể kể đến một số trục như: 

Trục Kinh tế – Địa lý (Các nghiên cứu không chỉ tập trung vào kinh tế vĩ mô mà còn khai thác lịch sử kinh tế, chẳng hạn, nghiên cứu Thương cảng Hội An đặt trong bối cảnh Mạng lưới Thương mại Đông Nam Á hải đảo và lục địa. Nghiên cứu về Chuyển giao Công nghệ từ Nhật Bản nhấn mạnh tầm quan trọng của các mô hình kinh doanh và quản trị Đông Á đối với quá trình công nghiệp hóa của Việt Nam); 

Trục Chính trị – Quản trị (Đây là trục thể hiện tính thời sự và ứng dụng chính sách cao nhất. Những báo cáo được đề cập đến là: An ninh Nguồn nước và Luật Quốc tế; Chính sách đối ngoại của Indonesia; Chính sách giáo dục chống tham nhũng của Singapore...); 

Trục Văn hóa – Sức mạnh Mềm: Điều đáng chú ý ở đây là các báo cáo đã dịch chuyển từ mô tả văn hóa sang phân tích cơ chế vận hành của văn hóa như một công cụ đối ngoại. Thuộc lĩnh vực này có các báo cáo như Ngoại giao Văn hóa của Nhật Bản và Hàn Quốc; Nho giáo và Võ sĩ đạo, Văn hóa Óc Eo...

Định hướng chiến lược phát triển Đông phương học Việt Nam trong tương lai: Dựa trên những vấn đề và nội dung đã được trình bày tại hội thảo, đề xuất ba định hướng chiến lược trọng tâm gồm: 

Khuôn khổ Tầm nhìn "Cộng đồng Châu Á": Đông Phương học Việt Nam phải đặt mình vào vị trí là một thành viên tích cực trong tiến trình kiến tạo Cộng đồng Châu Á. Về vấn đề này cần lưu ý 2 việc: Một là, Hệ thống hóa Nghiên cứu So sánh, tập trung vào các nghiên cứu so sánh về các mô hình phát triển quốc gia, quản trị khủng hoảng (ví dụ: đại dịch, biến đổi khí hậu), và an ninh phi truyền thống (rác thải nhựa). Hai là, phân tích Dự báo, chuyển đổi từ nghiên cứu mô tả sang nghiên cứu dự báo về xu hướng kinh tế, công nghệ và chính trị khu vực (ví dụ: Tác động của AI và Chuyển đổi số lên các nền kinh tế Đông Á).

Tăng cường tính liên ngành bậc cao: Cần phá vỡ rào cản giữa các phân ngành truyền thống, bằng cách xây dựng Chương trình Đào tạo Mở: Xây dựng các chương trình đào tạo tích hợp kiến thức chuyên ngành với các môn học về Kinh tế lượng khu vực, Phân tích Chính sách đối ngoại, và Luật Quốc tế/Thương mại Khu vực. Xây dựng Mạng lưới Hợp tác Học thuật: Mở rộng hợp tác với các trung tâm Area Studies hàng đầu thế giới (đặc biệt là Nhật Bản, Hàn Quốc và các nước ASEAN) để cùng triển khai các dự án nghiên cứu xuyên quốc gia.

Định vị là Cơ quan Tham vấn Chiến lược: Đông Phương học Việt Nam cần chuyển đổi mạnh mẽ từ vai trò học thuật thuần túy sang vai trò cung cấp tri thức chiến lược cho các cơ quan hoạch định chính sách quốc gia. Cụ thể: Sản phẩm đầu ra phải mang tính ứng dụng cao: Tập trung vào các sản phẩm báo cáo chuyên sâu về các vấn đề nóng như Quan hệ Trung - Ấn, Chiến lược Biển Đông, Chiến lược Xanh của Đông Á...; Đào tạo Nguồn nhân lực Chính sách: Đào tạo thế hệ chuyên gia Đông Phương học mới, có khả năng làm việc trực tiếp trong các cơ quan đối ngoại, thương mại và văn hóa. 

Tầm nhìn chiến lược của Khoa Khoa Đông phương học: "Phấn đấu trở thành cơ sở đào tạo và nghiên cứu tiệm cận với trình độ quốc tế"

PGS.TS. Đặng Thị Thu Hương - Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội) đánh giá, hội thảo là dịp để định vị xu hướng phát triển và mệnh đề khoa học trong giai đoạn mới, tiệm cận chuẩn mực nghiên cứu quốc tế. Tầm nhìn chiến lược của Khoa và Nhà trường là "phấn đấu trở thành cơ sở đào tạo và nghiên cứu tiệm cận với trình độ quốc tế".

"Chúng ta cần tăng cường tính liên ngành và ứng dụng trong đào tạo, bổ sung các kiến thức về kinh tế số, an ninh phi truyền thống, quan hệ quốc tế và truyền thông đa phương tiện ở châu Á. Đây là chìa khóa để sinh viên Đông phương học có thể thích ứng và dẫn dắt trong bối cảnh toàn cầu hóa và kỷ nguyên hội nhập, vươn mình của đất nước" - PGS.TS. Đặng Thị Thu Hương nhận định.

Cho rằng chặng đường 30 năm đã hoàn thành nhiệm vụ lịch sử, PGS.TS. Đặng Thị Thu Hương - Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội nhấn mạnh: "Giờ là lúc chúng ta phải cùng nhau khởi tạo một hướng phát triển mới dựa trên 3 trụ cột chiến lược, gô:

Ưu tiên đổi mới Phương pháp luận: Phương hướng phát triển trọng tâm của Khoa phải là chuyển dịch mạnh mẽ sang mô hình Khu vực học ứng dụng và so sánh (Applied and Comparative Area Studies). Điều này đòi hỏi Khoa phải không ngừng cập nhật các khung lý thuyết tiên tiến, tăng cường nghiên cứu định lượng và định tính, đồng thời tích hợp các tri thức liên ngành để giải quyết những thách thức toàn cầu và khu vực như biến đổi khí hậu, an ninh mạng, và quản trị xã hội trong kỷ nguyên số. 

Mở rộng biên độ nghiên cứu chiến lược: Khoa cần phải mở rộng tầm nhìn học thuật, không chỉ tập trung vào các quốc gia riêng lẻ mà còn khám phá các động lực liên khu vực và các vấn đề xuyên quốc gia. Nghiên cứu cần ưu tiên các đề tài có tính dự báo, đặc biệt là các lĩnh vực mới nổi như Kinh tế số châu Á, Ngoại giao công chúng, và các Cơ chế đa phương tại khu vực Đông Á và Đông Nam Á. 

Thúc đẩy tính hội tụ Quốc tế: Nhà Trường cam kết tiếp tục tạo điều kiện tối đa để Khoa Đông phương học thực hiện tầm nhìn tiệm cận với chuẩn mực quốc tế, thông qua việc tăng cường các chương trình quốc tế hóa, liên kết đào tạo, thu hút giảng viên và chuyên gia quốc tế, và đưa các ấn phẩm khoa học của Khoa vào các hệ thống trích dẫn uy tín trên thế giới.