Hiểu về nền tảng công nghệ thực thi hệ thống tín dụng xã hội của Trung Quốc

Hệ thống tín dụng xã hội (Shehui Xinyong) của Trung Quốc là một hệ thống cơ sở dữ liệu kết hợp với công nghệ số để xếp loại tín hiệu nhằm định nghĩa và thúc đẩy hành vi "đáng tin cậy" (Shouxin) của cá nhân, doanh nghiệp và các tổ chức nhà nước. 

Hệ thống tín dụng xã hội của Trung Quốc vận hành trên một mạng lưới dữ liệu tích hợp, kết nối các cơ quan chính phủ, cơ quan quản lý, tòa án và doanh nghiệp. 

Một số dữ liệu được lưu trữ phân tán và chỉ có chính quyền cấp khu vực hoặc trung ương mới có quyền truy cập; trong khi nhiều dữ liệu khác được chia sẻ thông qua các cơ sở dữ liệu tập trung, điển hình là NCISP.

Nền tảng chia sẻ thông tin tín dụng quốc gia (NCISP), do Ủy ban Phát triển và Cải cách Quốc gia (NDRC) quản lý, đóng vai trò là trung tâm điều phối. Nền tảng này thu thập và chia sẻ dữ liệu tín dụng từ các bộ và các nền tảng cấp tỉnh.

Trong các thử nghiệm, điểm tín dụng xã hội có thể được biểu thị dưới dạng một con số duy nhất (thường từ 1-1.000, tương tự điểm FICO) hoặc xếp hạng bằng chữ cái (từ A-D).

Nền tảng kỹ thuật và giám sát để bao gồm:

- Hạ tầng phần cứng: Sử dụng mạng lưới hơn 200 triệu camera giám sát tích hợp phần mềm nhận diện khuôn mặt bằng AI.

- Dữ liệu hành vi: Hệ thống không chỉ theo dõi các chỉ số tài chính (nợ xấu, nộp thuế) mà còn giám sát hành vi tại không gian công cộng và hoạt động trực tuyến. 

- Các thuật toán AI có khả năng nhận diện video biểu tình, chặn nội dung nhạy cảm hoặc các bình luận trên mạng xã hội vi phạm tiêu chuẩn cộng đồng.

- Mã định danh duy nhất: Từ năm 2020, mỗi cá nhân và doanh nghiệp được cấp một mã số định danh và điểm số tín nhiệm có giá trị trên toàn quốc.

Hệ thống tín dụng xã hội cũng có nền tảng để đánh giá uy tín của doanh nghiệp. Trong đó, mô hình "Internet + Giám sát" đóng vai trò cốt lõi trong việc quản trị hơn 185 triệu doanh nghiệp tại Trung Quốc. Điểm số doanh nghiệp được xác định dựa trên:

- Thực hiện nghĩa vụ thuế đúng hạn
- Duy trì đầy đủ giấy phép cần thiết
- Tuân thủ các yêu cầu về bảo vệ môi trường
- Đảm bảo tiêu chuẩn chất lượng sản phẩm
- Đáp ứng các quy định đặc thù của ngành nghề

Điểm của doanh nghiệp có thể bị hạ thấp nếu hợp tác với các đối tác có tín nhiệm kém, buộc các đơn vị phải tự thanh lọc mạng lưới kinh doanh.

Chương trình đánh giá dựa trên nền tảng công nghệ không chỉ có ở Trung Quốc và cũng không phải là điều mới lạ trong thời đại số hóa. Nhiều quốc gia cũng có hệ thống xếp loại tín dụng, được thiết kế tùy chỉnh để phù hợp với các mục tiêu khác nhau.

Úc: Số hoá để hưởng phúc lợi xã hội và kiểm soát giao thông

Chương trình phúc lợi ParentsNext của Úc cung cấp các khoản thanh toán cho các bà mẹ. Để đủ điều kiện nhận trợ cấp, người nhận phải xác nhận hàng tuần rằng họ đã tham gia vào một số hoạt động nhất định với con cái của mình, chẳng hạn như tham gia lớp học bơi hoặc đến thư viện. Điều này có một số điểm tương đồng với khả năng của hệ thống tín dụng xã hội Trung Quốc trong việc phạt và khen thưởng cá nhân nhưng chỉ được áp dụng cho nhóm thiểu số. Tuy nhiên, chương trình này đã kết thúc vào tháng 10/2024 và thay thế bằng một chương trình phúc lợi khác tại Úc, có tên là: Parent Pathway. 

Trustbond là chương trình được triển khai bởi Fintech - một công ty công nghệ tài chính dựa vào các hồ sơ kỹ thuật số là dữ liệu mạng xã hội để đưa ra "điểm tin cậy" dành cho công dân Úc. Điểm này có thể được sử dụng để thay thế khoản tiền đặt cọc cho người thuê nhà tiềm năng. 

Ngoài ra, thành phố Darwin - Úc cũng thử nghiệm đánh giá mức độ chấp hành của người tham gia giao thông. Việc ứng dụng công nghệ vào chấm điểm và quản lý giao thông trong năm 2025 tập trung mạnh mẽ vào dự án "Thành phố thông minh". Chính quyền thành phố sử dụng dữ liệu từ các thiết bị giám sát tốc độ trung bình trên các tuyến quốc lộ nối Darwin với các vùng lân cận. Thay vì chỉ bắt tốc độ tại một điểm, công nghệ này chấm điểm lái xe an toàn dựa trên tốc độ trung bình của lái xe trên cả một đoạn đường dài.

Đức: Đánh giá tín dụng để thuê nhà, mở tài khoản ngân hàng

Hệ thống xếp hạng tín dụng mở rộng của Đức có tác động đáng kể đến các quyền tự do cá nhân của công dân nước này. Điểm tín dụng "SCHUFA" (tương tự như điểm "FICO" ở Hoa Kỳ) là điều kiện cần thiết để thuê hoặc mua nhà ở Đức, vay tiền hoặc nhận hàng hóa trả chậm. 

SCHUFA sử dụng một thuật toán để tính toán xác suất người dân sẽ thanh toán các hóa đơn đúng hạn. Có 2 loại điểm chính:

- Basisscore (Điểm cơ bản): Được tính theo tỷ lệ phần trăm (0-100%). Điểm này được cập nhật 3 tháng một lần. Điểm trên 95% được coi là rất tốt.

- Branchenscore (Điểm theo ngành): Đây là điểm số riêng biệt dành cho ngân hàng, viễn thông hoặc bán lẻ, giúp họ đánh giá rủi ro cụ thể trong lĩnh vực đó.

Mỗi công dân Đức có thể theo dõi điểm số SCHUFA miễn phí qua ứng dụng di động một cách nhanh chóng.

Tương tự, một số nhà cung cấp bảo hiểm y tế  bắt buộc ở Đức sử dụng dữ liệu về sức khỏe thông qua ứng dụng để giảm phí bảo hiểm.

Những ví dụ trên cho thấy, đánh giá và giám sát dựa trên dữ liệu không phải là hiện tượng riêng của Trung Quốc. Tuy nhiên, điểm khác biệt then chốt nằm ở quy mô, mức độ tích hợp và định hướng chiến lược tổng thể. Cho đến nay, chưa có quốc gia nào triển khai một hệ thống xếp hạng tín dụng với phạm vi rộng và mức độ liên thông sâu như ở quốc gia tỷ dân.

Từ lỗ hổng kỹ thuật đến bài toán quản trị AI và quyền riêng tư

Những lỗ hổng trong hệ thống đánh giá tín dụng xã hội cho thấy vấn đề cốt lõi không chỉ nằm ở rủi ro công nghệ, mà còn ở cách quyền lực được mã hóa vào dữ liệu và thuật toán. Khi một hệ thống kỹ thuật số có khả năng thu thập, tổng hợp và đánh giá gần như toàn bộ hành vi của công dân, thì mọi điểm yếu kỹ thuật: từ hạ tầng IoT, thuật toán học máy cho đến thiết kế cơ chế đánh giá/xếp hạng đều có thể nhanh chóng chuyển hóa thành rủi ro xã hội và chính trị.

1. Ở cấp độ cá nhân, các lỗ hổng này đặt ra câu hỏi nghiêm trọng về quyền riêng tư và quyền được bảo vệ khỏi các quyết định tự động. Việc mọi hành vi để lại dấu vết dữ liệu và các dấu vết đó được sử dụng để đánh giá mức độ "đáng tin cậy", khiến công dân ngày càng khó phân biệt đâu là không gian riêng tư và đâu là không gian chịu sự giám sát. 

Khi điểm số xã hội có thể bị thao túng, sai lệch hoặc áp dụng không công bằng, quyền được giải thích, quyền khiếu nại và quyền sửa sai trở thành những yêu cầu tối thiểu nhưng lại không dễ bảo đảm trong các hệ thống quy mô lớn, vận hành bằng AI.

2. Ở cấp độ quản trị, các hệ thống như vậy làm mờ ranh giới giữa quản lý hành chính và kiểm soát xã hội. Việc sử dụng trí tuệ nhân tạo để tự động phát hiện, phân loại và xử lý hành vi vi phạm có thể nâng cao hiệu quả quản lý, nhưng đồng thời cũng làm gia tăng nguy cơ "tự động hóa quyền lực" - nơi các quyết định ảnh hưởng sâu sắc đến cuộc sống con người được đưa ra bởi các mô hình thuật toán khó kiểm chứng, thiếu minh bạch và khó quy trách nhiệm. Khi thuật toán trở thành "người trung gian" giữa nhà nước và công dân, câu hỏi không còn là công nghệ có thể làm được gì, mà là ai kiểm soát công nghệ đó, theo nguyên tắc nào và với những giới hạn ra sao.

Chính vì vậy, không phải ngẫu nhiên mà tại châu Âu, xếp hạng tín dụng xã hội bị xếp vào nhóm các ứng dụng trí tuệ nhân tạo có rủi ro không thể chấp nhận và bị cấm theo Đạo luật Trí tuệ Nhân tạo. Lập luận trung tâm ở đây không phủ nhận vai trò của dữ liệu và AI trong quản trị hiện đại, mà nhấn mạnh rằng việc đánh giá con người trên cơ sở hành vi tổng hợp, kéo dài theo thời gian và có tác động hệ thống đến quyền công dân là không tương thích với các nguyên tắc về nhân quyền, quyền riêng tư và nhà nước pháp quyền.

3. Từ góc nhìn đó, hệ thống tín dụng xã hội của Trung Quốc có thể được hiểu như một thí nghiệm quản trị số quy mô chưa từng có, phản ánh nỗ lực lấp đầy khoảng trống về niềm tin trong một xã hội phát triển nhanh và số hóa sâu rộng. Tuy nhiên, khi niềm tin được thay thế bằng xếp hạng,và đạo đức xã hội được lượng hóa thành thuật toán thì những lỗ hổng kỹ thuật không còn là vấn đề thuần túy của an ninh mạng, mà trở thành thách thức nền tảng đối với quyền tự do cá nhân, sự công bằng xã hội và tính chính danh của mô hình quản trị dựa trên AI.

Nói cách khác, câu hỏi lớn nhất mà hệ thống tín dụng xã hội đặt ra không phải là liệu công nghệ có đủ mạnh để giám sát và đánh giá con người hay không, mà là xã hội sẵn sàng đánh đổi bao nhiêu quyền riêng tư, bao nhiêu không gian tự do và bao nhiêu nguyên tắc pháp quyền để đổi lấy sự ổn định, hiệu quả và khả năng kiểm soát mà công nghệ hứa hẹn mang lại.