"Cái cây minh bạch" ở Estonia - một công cụ trách nhiệm dựa trên dữ liệu

Chuyển đổi số ở Estonia đã diễn ra như thế nào?

Estonia từ lâu đã được công nhận là một trong những chính phủ số tiên tiến nhất thế giới, nơi mà sự tương tác giữa công dân và nhà nước được tối ưu hóa qua các giải pháp công nghệ thông tin.

Quá trình chuyển đổi số của Estonia là một quá trình kéo dài và liên tục trong hơn ba thập kỷ, bắt đầu từ đầu những năm 1990 và tiếp tục cho đến ngày nay.

Phần lớn các dịch vụ công được cung cấp trực tuyến 24/7 và bảo mật dữ liệu bằng công nghệ blockchain. Người dân có thể sử dụng đơn thuốc điện tử, nộp thuế, hoặc thậm chí mua ô tô trực tuyến mà không cần đến văn phòng đăng ký xe.  

Bước đệm Tiger Leap giúp Estonia chuyển đổi số vượt bậc

Chương trình Tiigrihüpe (Tiger Leap), được khởi động vào năm 1996 bởi Toomas Hendrik Ilves (cựu Đại sứ Estonia tại Hoa Kỳ) và Bộ trưởng Giáo dục Jaak Aaviksoo. Đây chính là nền móng then chốt cho sự chuyển mình thần tốc về chuyển đổi số của đất nước Estonia. 

Tiger Leap không chỉ là một dự án kỹ thuật đơn thuần mà là một tầm nhìn chiến lược nhằm đầu tư mạnh mẽ vào hạ tầng máy tính và mạng lưới kết nối thông qua mô hình đối tác công - tư (PPP), với trọng tâm đặc biệt đặt vào lĩnh vực giáo dục. Sự quyết đoán này đã mang lại kết quả ấn tượng ngay tức thì: Chỉ trong vòng một năm sau khi khởi động, đến năm 1997, đã có tới 97% các trường học tại Estonia được kết nối Internet.

Tại thời điểm đó, với nguồn lực vô cùng khan hiếm, chính phủ Estonia đã chấp nhận trì hoãn việc sửa chữa các con đường xuống cấp hay các tòa nhà trường học đang hư hại để tập trung ngân sách hạn hẹp vào các công nghệ mới. 

Tuy nhiên, chính "niềm tin vào bước nhảy vọt" này đã tạo ra động lực to lớn cho toàn bộ xã hội. Khi trẻ em được tiếp xúc và trở nên thành thạo máy tính từ sớm tại trường, các em đã mang "virus kỹ thuật số" về nhà, khơi dậy niềm say mê công nghệ cho cả cha mẹ và ông bà mình. Điều này đã làm thay đổi tư duy của các gia đình, biến việc sở hữu máy tính và kết nối Internet trở thành ưu tiên hàng đầu để đầu tư cho tương lai. 

Những người trẻ thuộc thế hệ này, hiện đang ở độ tuổi 30-40, được gọi là "thế hệ Tiger Leap" - những người đã trưởng thành cùng mạng Internet và hiện là lực lượng xương sống trong hệ sinh thái khởi nghiệp rực rỡ của Estonia.

Sự thành công của Tiger Leap đã tạo đà tâm lý quan trọng, thúc đẩy sự ra đời của các kỳ lân công nghệ như Skype, chứng minh rằng một quốc gia nhỏ bé hoàn toàn có thể tạo ra những đột phá tầm cỡ toàn cầu. Có thể nói, Tiger Leap không chỉ xây dựng đường truyền mạng mà còn xây dựng cả một thế hệ công dân số tự tin, sẵn sàng cho tương lai.

Từ Tiger Leap, chính phủ Estonia đã có một bước tạo đà quan trọng, dẫn đến sự thành công của e-Estonia. Chính phủ số- e-Estonia dựa trên hai trụ cột chính được giới thiệu vào năm 2001-2002:

- X-Road: Nền tảng trao đổi dữ liệu phi tập trung, cho phép các cơ sở dữ liệu công và tư kết nối và hoạt động hài hòa. 

- ID kỹ thuật số: Cho phép gần 100% dân số được định danh trực tuyến và sử dụng chữ ký số.

X-Road: Lớp trao đổi dữ liệu an toàn

X-Road chính là bộ khung xương và hệ thần kinh trung ương vận hành toàn bộ xã hội số e-Estonia. Được phát triển bởi công ty Cybernetica và chính thức đi vào hoạt động từ năm 2001, X-Road là một nền tảng trao đổi dữ liệu ngang hàng, bảo mật, cho phép các cơ sở dữ liệu phân tán của chính phủ và khu vực tư nhân kết nối, hoạt động hài hòa với nhau. Thay vì xây dựng một kho dữ liệu tập trung khổng lồ - vốn dễ trở thành mục tiêu của các cuộc tấn công mạng, Estonia chọn mô hình phi tập trung - nơi mỗi cơ quan tự quản lý dữ liệu của mình nhưng vẫn có thể chia sẻ thông tin tức thì qua lớp X-Road.

Nền tảng này là "động cơ" thực thi nguyên tắc "Một lần duy nhất" (Once-only). Một khi công dân đã cung cấp thông tin cho một cơ quan, dữ liệu đó sẽ khả dụng cho tất cả các đơn vị khác trong hệ thống, xóa bỏ hoàn toàn sự chồng chéo và gánh nặng thủ tục hành chính. 

Để đảm bảo tính toàn vẹn và trách nhiệm giải trình, X-Road ứng dụng công nghệ KSI Blockchain giúp mọi hoạt động trao đổi dữ liệu, truy cập nhật ký hệ thống đều được ghi lại và không thể bị can thiệp trái phép.

• Hiệu quả của "xương sống kỹ thuật số" này được minh chứng bằng những số liệu thực tế đầy ấn tượng:
• Hiện có hơn 2.300 dịch vụ công và tư đang vận hành trên X-Road.
• Hệ thống xử lý khoảng 2,7 tỷ lượt truy vấn mỗi năm, với 95% là các thao tác tự động.
• Sự vận hành thông suốt này giúp tiết kiệm cho Estonia hơn 2.000 năm thời gian làm việc mỗi năm.

Nhờ tính ưu việt và khả năng mở rộng, X-Road đã vượt ra khỏi biên giới quốc gia để trở thành giải pháp xuất khẩu chiến lược, được các quốc gia như Phần Lan áp dụng để triển khai trao đổi dữ liệu xuyên biên giới.

Định danh kỹ thuật số: Tấm "hộ chiếu" quyền năng của công dân số

Định danh kỹ thuật số (Digital ID) chính là chiếc chìa khóa vạn năng cho phép mọi công dân Estonia bước vào thế giới số một cách an toàn và hợp pháp. Được giới thiệu song song với X-Road vào năm 2001-2002, hệ thống định danh này dựa trên mã định danh cá nhân độc nhất gọi là "Isikukood" được cấp cho mỗi công dân và cư dân. Khác với nhiều quốc gia nơi danh tính trực tuyến thường bị phân mảnh, tại Estonia, danh tính kỹ thuật số trùng khớp hoàn toàn với danh tính thực, tạo nên sự nhất quán tuyệt đối trong mọi giao dịch từ hành chính công đến ngân hàng và y tế.

Hệ thống này đã trải qua một cuộc "tiến hóa công nghệ" đầy ấn tượng để đảm bảo tính tiện dụng và bảo mật:

• Thẻ ID vật lý (2002): Thẻ thông minh bắt buộc tích hợp chip điện tử, cho phép xác thực và ký số dựa trên hạ tầng khóa công khai (PKI).
• Mobile-ID (2007): Giải pháp lưu trữ khóa bảo mật ngay trên thẻ SIM điện thoại, giúp người dùng không còn cần đến đầu đọc thẻ cồng kềnh.
• Smart-ID (2017): Ứng dụng di động hiện đại sử dụng công nghệ phân tách khóa (SplitKey), đạt tiêu chuẩn bảo mật cao nhất của EU và trở thành công cụ phổ biến nhất với hơn 2,5 triệu người dùng tại các quốc gia Baltic tính đến năm 2019.

Hiệu quả kinh tế và xã hội của định danh kỹ thuật số là vô cùng to lớn khi độ phủ của hệ thống đạt gần 100% dân số. Chữ ký số tại Estonia có giá trị pháp lý tương đương chữ ký tay, cho phép công dân ký kết hợp đồng, nộp thuế trong 3 phút, hay bỏ phiếu điện tử từ bất cứ đâu - một tiện ích mà hơn 51% cử tri đã sử dụng trong kỳ bầu cử quốc hội năm 2023. Ước tính, việc sử dụng xác thực và chữ ký số trên toàn quốc giúp Estonia tiết kiệm tới 2% GDP hàng năm.

Ứng dụng web "Truth Tree" - "cái cây minh bạch"

Được ra mắt vào ngày 17/10/2019 bởi Cơ quan Thống kê Estonia và Văn phòng Chính phủ, "Truth Tree" là một ứng dụng web đóng vai trò như thước đo các chỉ số quốc gia quan trọng. Công cụ này cung cấp một cái nhìn khách quan, trung thực và đơn giản về tình hình phát triển của đất nước, giúp người dân và các nhà hoạch định chính sách đưa ra quyết định dựa trên dữ liệu thực tế.

Cấu trúc của "Cái cây minh bạch" rất độc đáo:

Được ra mắt vào ngày 17/10/2019 bởi Cơ quan Thống kê Estonia và Văn phòng Chính phủ, Tree of Truth là một ứng dụng web tiên tiến đóng vai trò như thước đo các chỉ số quốc gia quan trọng. Ứng dụng này cung cấp một bức tranh trực quan, khách quan và trung thực về tình hình phát triển hiện tại của quốc gia.

Mục tiêu chính của Tree of Truth là đơn giản hóa việc tiếp cận dữ liệu. Trước đây, việc xử lý và đưa ra kết luận từ các khối dữ liệu khổng lồ thường rất khó khăn và tốn thời gian, dẫn đến việc dữ liệu không được sử dụng hiệu quả trong các quyết định chính trị.

Ứng dụng giúp trình bày các mục tiêu của nhà nước và các nguyên tắc quản trị theo cách dễ hiểu nhất. Từ đó, công cụ này hỗ trợ cả nhân viên khu vực công, tư nhân và người dân quan tâm có thể đưa ra các quyết định dựa trên dữ liệu thực tế thay vì cảm tính.

Tree of Truth mang lại ý nghĩa to lớn trong việc nâng cao trách nhiệm giải trình và lập kế hoạch chiến lược. Đây là thước đo hiệu quả cho thấy rõ ràng vị thế hiện tại của đất nước, trở thành công cụ quan trọng để phân tích kết quả và hoạch định các hoạt động chiến lược trong tương lai.

Ứng dụng này cũng so sánh kết quả dựa trên các chỉ số từ kế hoạch hành động ngắn hạn của chính phủ qua từng giai đoạn: ngắn hạn - trung hạn - dài hạn.

Cách thức hoạt động của Tree of Truth được thiết kế vô cùng sinh động và dễ hiểu thông qua mô hình một cái cây với các chỉ số được cập nhật liên tục với 135 chỉ số có thể đo lường trong 15 lĩnh vực hoạt động khác nhau.

Tình trạng của từng chỉ số được biểu thị thông qua màu sắc của lá trên cây:

Lá xanh: Mục tiêu đã đạt được hoặc đang đi đúng lộ trình.

Lá vàng: Có sự tiến bộ nhưng cần nỗ lực thêm.

Lá đỏ: Cần có sự bứt phá đáng kể để đạt được mục tiêu mong muốn.

Sự ra đời của ứng dụng này khẳng định cam kết của Estonia trong việc xây dựng một xã hội số không chỉ hiệu quả mà còn phải tuyệt đối minh bạch, nơi dữ liệu trở thành tài sản chung để mọi công dân đều có thể giám sát sự phát triển của đất nước.

Ứng dụng này như một "cái cây minh bạch", giúp việc quản trị trở nên dễ hiểu hơn, loại bỏ sự rào cản khi phải xử lý lượng dữ liệu khổng lồ và cho phép mọi cá nhân truy cập thông tin họ cần để đánh giá hiệu quả hoạt động của chính quyền.

Chương trình cư trú điện tử (e-Residency)

Nếu "Truth of Tree" là công cụ minh bạch nội bộ, thì chương trình e-Residency (Cư trú điện tử) chính là nỗ lực của Estonia nhằm xây dựng một "quốc gia kỹ thuật số không biên giới". Được triển khai từ ngày 01/12/2014, đây là chương trình đầu tiên trên thế giới cung cấp danh tính kỹ thuật số do chính phủ cấp cho người nước ngoài, cho phép họ tiếp cận các dịch vụ điện tử của Estonia mà không cần cư trú thực tế.

Sau hơn 10 năm hoạt động, chương trình đã đạt được những con số ấn tượng:

- Hơn 117.000 cá nhân từ 185 quốc gia đã nhận được trạng thái cư dân điện tử. Các cư dân điện tử đã thành lập hoặc đồng sáng lập hơn 33.800 doanh nghiệp, chiếm khoảng 1/5 tổng số thực thể pháp lý mới được đăng ký tại Estonia. 

- Đóng góp kinh tế trực tiếp cho Estonia đạt 244 triệu euro, chủ yếu thông qua thuế lao động và thuế thu nhập đặc biệt (cổ tức). Khoảng 38% các công ty khởi nghiệp (startup) tại Estonia có liên kết với các cư dân điện tử.

Đến năm 2025, chương trình dự kiến sẽ bước vào một giai đoạn mới, thay thế thẻ ID nhựa bằng định danh kỹ thuật số di động dựa trên sinh trắc học. Điều này không chỉ tăng cường bảo mật mà còn giúp các doanh nhân bắt đầu kinh doanh nhanh chóng hơn, với kỳ vọng tăng khoảng 25% số lượng công ty được thành lập bởi các cư dân điện tử.

Estonia đã chứng minh rằng, với ý chí chính trị và sự tin tưởng của người dân, một quốc gia nhỏ bé có thể trở thành "người mở đường" trong thế giới kỹ thuật số, nơi sự minh bạch được nuôi dưỡng và phát triển như một "cái cây minh bạch" bền vững.

Link nội dung: https://congdankhuyenhoc.vn/cai-cay-minh-bach-o-estonia-mot-cong-cu-trach-nhiem-dua-tren-du-lieu-179251227202941156.htm