Xây hồ chứa đầu nguồn sông Cầu: Giải pháp căn cơ, lợi ích đa chiều

Kè hai bên sông: bảo vệ tại chỗ, rủi ro lan rộng

Đề xuất kè kiên cố hai bên sông Cầu (khoảng 17km qua trung tâm Thái Nguyên) nhìn từ góc độ bảo vệ đô thị có tính tức thời và trực quan. Tuy nhiên, về thủy văn, khi thu hẹp lòng sông bằng kè, vận tốc dòng chảy tăng lên sẽ kéo theo mực nước hạ lưu có thể dâng cao hơn và nguy cơ xói mòn đáy sông, sạt lở ở các đoạn chưa được gia cố.

Nói cách khác, kè không biến mất được khối lượng nước lũ; nó chỉ "đẩy" rủi ro xuống hạ lưu. Những địa phương vùng Phú Bình, Phổ Yên rồi tiếp nối xuống Bắc Giang, Bắc Ninh - những vùng trũng thấp… có thể chịu áp lực ngập lớn hơn. 

Chưa kể, bê tông hóa bờ sông dễ phá vỡ cảnh quan, giảm đa dạng sinh học và làm suy yếu tiềm năng du lịch ven sông. Vì vậy, kè nên được coi là giải pháp điểm để bảo vệ khu dân cư, hạ tầng trọng yếu; chứ không phải biện pháp thay thế cho quản lý lưu vực tổng thể.

Hồ chứa đầu nguồn: cắt đỉnh lũ và nhiều lợi ích khác

Xây hồ chứa ở đầu nguồn sông Cầu được đánh giá là phương án căn cơ. Về thủy văn, hồ có thể điều tiết chủ động: giữ lại phần nước đầu nguồn khi mưa lớn, cắt đỉnh lũ và giảm mực nước đỉnh ở hạ lưu khoảng 3-5 m tùy dung tích và chế độ vận hành. Nhờ đó, áp lực lên cầu Gia Bảy và khu vực Phú Bình - Phổ Yên được giảm rõ rệt. Hồ còn cho phép xả chậm, kéo dài thời gian lũ và duy trì nguồn nước trong mùa khô để phục vụ sản xuất, sinh hoạt.

Lợi ích không chỉ dừng lại ở phòng chống lũ. Hồ nước lớn kết hợp rừng đầu nguồn mở ra các cơ hội phát triển du lịch sinh thái, nghỉ dưỡng, thể thao nước; đồng thời tạo điều kiện cho nuôi trồng thủy sản (cá lồng, cá bè) kết hợp du lịch trải nghiệm. Tận dụng chênh lệch cao độ có thể phát triển các trạm thủy điện vừa và nhỏ, bổ sung nguồn điện cho khu vực nông thôn. Hồ chứa cũng góp phần bổ cập nước ngầm, bảo vệ quỹ đất nông nghiệp ven sông khi giảm xói mòn, sạt lở.

Vướng mắc, cơ hội và bài học từ Văn Lăng

Phương án hồ Văn Lăng (huyện Đồng Hỷ trước đây) từng được nghiên cứu nhưng gặp khó về giải phóng mặt bằng do liên quan địa phận Chợ Mới (tỉnh Bắc Kạn trước khi sáp nhập) và chưa thể triển khai. Tin tích cực là, sau các điều chỉnh hành chính gần đây, việc phối hợp liên tỉnh đã thuận lợi hơn, mở ra cơ hội tái khởi động nghiên cứu khả thi.

Tuy nhiên, cần lưu ý: mọi dự án hồ chứa lớn đều đòi hỏi phương án bồi thường, tái định cư và đảm bảo sinh kế cho người dân bị ảnh hưởng. Yếu tố nhân văn, minh bạch và tham vấn cộng đồng là điều kiện tiên quyết để dự án có tính bền vững xã hội.

Chi phí và cách nhìn dài hạn

Ước tính sơ bộ cho thấy chi phí làm 17 km kè hai bên bờ sông Cầu khoảng 7.000-10.000 tỷ đồng. Với nguồn vốn tương đương, đầu tư xây hồ chứa đầu nguồn được đánh giá có hiệu quả kinh tế - xã hội cao hơn trong dài hạn: giảm thiểu tổn thất do lũ, tạo nguồn thu từ du lịch và thủy sản, cung cấp nước và điện, giảm chi phí khắc phục hậu quả thiên tai lặp đi lặp lại.

Khi cân nhắc đầu tư, câu hỏi then chốt không chỉ là chi phí ban đầu mà là lợi ích tích lũy trong 10-30 năm tới. Do vậy, cần thực hiện phân tích chi phí - lợi ích toàn diện và mô phỏng thủy văn cho các kịch bản cực đoan để ra quyết định tối ưu.

Hành động cần thiết: kết hợp, minh bạch và quản lý lưu vực

Không có giải pháp duy nhất cho mọi bối cảnh. Một chiến lược hiệu quả cần tích hợp nhiều biện pháp: xây hồ chứa đầu nguồn như giải pháp căn cơ; kè cục bộ cho các khu vực đặc biệt cần bảo vệ; nâng cấp mái đê và chỉnh trang đô thị ven sông; đồng thời tuân thủ nguyên tắc quản lý tổng hợp lưu vực sông (IWRM).

Để tiến tới, cần những bước cụ thể: cập nhật nghiên cứu khả thi với mô phỏng thủy văn, đánh giá tác động môi trường, lập phương án bồi thường, tái định cư minh bạch, cơ chế phối hợp liên tỉnh, tìm nguồn vốn đa dạng (ngân sách, ODA, PPP) và thiết kế chế độ vận hành thích ứng với biến đổi khí hậu.

Trên thực tế, kè hai bên sông là giải pháp bảo vệ tức thời cho đô thị, nhưng dễ chuyển rủi ro xuống hạ lưu và không phù hợp với nguyên tắc quản lý lưu vực. Xây hồ chứa đầu nguồn sông Cầu, nếu được nghiên cứu kỹ lưỡng và triển khai công bằng về mặt xã hội, sẽ là lựa chọn chiến lược nhằm giảm thiểu rủi ro lũ lụt, đồng thời mở ra những giá trị kinh tế, du lịch và môi trường bền vững cho Thái Nguyên và các tỉnh hạ lưu.

Cùng với đó, cần đồng thời chú trọng các giải pháp mang tính cả lâu dài và trước mắt như: Hành lang phân lũ, thoát lũ; vùng đệm thoát lũ; hồ điều hoà, hồ chứa nước trong đô thị, khu, cụm dân cư;có giải pháp phát triển, bảo vệ rừng bền vững và giải pháp trong xây dựng hạ tầng ứng phó với ngập cục bộ tại các đô thị, khu dân cư.

Khi phương án đề xuất Dự án Hệ thống công trình chống ngập, lụt cho khu vực trung tâm tỉnh đã được Tỉnh uỷ Thái Nguyên cho ý kiến để từng bước hiện hữu thì những ý kiến từ giới chuyên môn là kênh thông tin đáng lưu tâm với các nhà quản lý và các cấp chính quyền trong quá trình triển khai thực hiện. Khi đã thực hiện đồng bộ các giải pháp trong đó có trọng tâm, trọng điểm, ngăn ngừa lũ lụt từ sớm, từ xa thì sẽ giảm thiểu những thiệt hại vô cùng lớn với tài sản, công trình của nhà nước và nhân dân khi bị lũ lụt.

Link nội dung: https://congdankhuyenhoc.vn/xay-ho-chua-dau-nguon-song-cau-giai-phap-can-co-loi-ich-da-chieu-179251019092559239.htm