Ứng dụng cơ sở dữ liệu và công nghệ số để nâng cao hiệu quả ứng phó với thiên tai

Sự tàn phá của thiên tai là một câu chuyện quen thuộc: xảy ra hàng năm và ở nhiều khu vực khác nhau trên thế giới. 

Nhưng một lỗ hổng rõ rệt vẫn tồn tại sau những thảm họa này, đó là: Thiếu nguồn tài chính nhanh chóng và đáng tin cậy để viện trợ tức thì cho rủi ro thiên tai, đặc biệt là các khoản tài chính được thu xếp trước, phù hợp như bảo hiểm để giải quyết hoặc giảm thiểu thiệt hại, đảm bảo khả năng thích ứng và phục hồi cho khu vực và dân cư trước, trong, sau thảm họa, thiên tai.

DỮ LIỆU VIỄN THÁM GIÚP KÍCH HOẠT CHI TRẢ BẢO HIỂM THAM SỐ

Năm 2016, siêu bão Winston đổ bộ vào Nam bán cầu và Fiji là quốc gia gánh chịu nhiều tổn thất nặng nề. Cơn bão này được ghi nhận là cơn bão nhiệt đới mạnh nhất và là thảm họa thiên nhiên nghiêm trọng nhất lịch sử hiện đại của Fiji.

Ước tính, Winston đã ảnh hưởng đến sinh kế quy mô lớn của người dân Fiji bao gồm các vùng kinh tế mũi nhọn trồng mía, dừa, chuối; tổn thất kinh tế lên tới 1,4 tỷ USD - tương đương 31% GDP của Fiji lúc bấy giờ.

Dù Fiji có hệ thống tài chính phát triển nhất khu vực Thái Bình Dương, tuy nhiên, tỷ lệ người dân và tài sản được bảo hiểm trước thiên tai chỉ chiếm khoảng 12%. Ngay lập tức, quốc gia này đã kích hoạt tình trạng khẩn cấp và kêu gọi hỗ trợ quốc tế.

Điều này, bộc lộ lỗ hổng lớn trước khả năng tự chủ tài chính trước biến đổi khí hậu và phơi bày mức độ dễ tổn thương của Fiji. Đây cũng không phải tình trạng hiếm gặp đối với các quốc gia nhiệt đới, khu vực Châu Á - Thái Bình Dương.

Nhằm lấp đầy khoảng trống này, vào tháng 12/2020, Chương trình Bảo hiểm và Thích ứng Khí hậu Thái Bình Dương (PICAP) đã được khởi động. Đây là sáng kiến chung giữa UNDP, UNCDF và Viện Môi trường và An ninh Nhân loại (UNU-EHS) nhằm tiên phong phát triển các giải pháp bảo hiểm rủi ro khí hậu do địa phương dẫn dắt.

Khác với bảo hiểm truyền thống (vốn đòi hỏi quy trình giám định thiệt hại tại hiện trường phức tạp và tốn thời gian), bảo hiểm tham số vận hành dựa trên các chỉ số khách quan.

Khoản chi trả được thực hiện ngay khi các thông số kỹ thuật (được đo đạc qua dữ liệu viễn thám và trạm khí tượng) đạt ngưỡng thỏa thuận trước.

Ví dụ: Tốc độ gió vượt mức XX km/h hoặc lượng mưa vượt ngưỡng YY mm.

Mô hình này giúp loại bỏ quy trình xác minh thiệt hại thủ công, đảm bảo nguồn vốn cứu trợ đến tay người dân và doanh nghiệp chỉ trong vài ngày thay vì vài tháng. Điều này cho phép cộng đồng bắt đầu tái thiết ngay lập tức, giảm thiểu tối đa "vòng xoáy nghèo đói" sau thiên tai.

Nếu sử dụng các phương pháp đánh giá truyền thống như quan sát hiện trường, phỏng vấn người dân thì sẽ rất chậm và tốn kém. Tuy nhiên, dựa vào dữ liệu viễn thám, các nhà khoa học giờ đã có thể đo chỉ số Thực vật Tăng cường (EVI) trước và sau cơn bão.

Hiệu quả của mô hình này đã được chứng minh vào tháng 1/2023. Khi những trận mưa lớn kéo dài đổ bộ vào khu vực phía Tây Fiji - trung tâm nông nghiệp và du lịch cốt lõi của đất nước này, hệ thống bảo hiểm tham số đã tự động kích hoạt chi trả. 

Cụ thể: Công ty Bảo hiểm Fiji Care Insurance Limited đã chi trả khoản bảo hiểm vi mô tham số chăm sóc khí hậu đầu tiên thông qua ví điện tử và hình thức chuyển khoản ngân hàng cho hơn 535 thành viên được bảo hiểm. Tổng số tiền 100.000 USD đã đến tay nhiều nông dân, ngư dân và những người bán hàng ở chợ, bao gồm cả nhóm yếu thế là phụ nữ và người khuyết tật trên khắp khu vực phía Tây Fiji.

Mặc dù xảy ra lũ lụt, chính phủ không tuyên bố sự kiện này là thảm họa thiên nhiên theo quy định của Luật Quản lý Thảm họa Quốc gia. Đối với 535 người thụ hưởng bảo hiểm, bảo hiểm tham số là nguồn hỗ trợ tức thời duy nhất lúc đó.

Ông Faizul Ali - một ngư dân ở Tây Fiji đã nhận được tiền bảo hiểm thanh toán chỉ trong vòng hai tuần sau khi văn phòng Khí tượng Fiji cung cấp thông tin lượng mưa và được Dịch vụ Quản lý Rủi ro Thời tiết (WRMS) ở Ấn Độ giám sát độc lập xác minh dữ liệu khí tượng.

Khi người nông dân hiểu rằng chỉ cần trả một khoản phí bảo hiểm nhỏ, họ sẽ được đảm bảo nhận được tiền thanh toán vào một ngày cụ thể, thông qua một kênh đã được thỏa thuận và dựa trên các điều kiện rõ ràng, họ sẽ có khả năng chuẩn bị tốt hơn và phục hồi nhanh chóng hơn sau các thảm họa.

Từ Fiji, bảo hiểm tham số đã được triển khai thêm tại Papua New Guinea, Samoa, Quần đảo Solomon, Vanuatu, Tonga và Kiribati để bảo vệ người dân khỏi những rủi ro khí hậu đặc thù.

Sự thành công của bảo hiểm tham số ở Fiji chứng minh rằng khi hành động chống biến đổi khí hậu được dựa trên các giải pháp có sự tham gia của cộng đồng và các phương pháp tiếp cận dựa trên bằng chứng, đo lường bằng dữ liệu, số hoá, sẽ tạo ra những tác động tích cực lâu dài và hữu hình cho các cộng đồng dễ bị tổn thương.

IDEA - HỆ SINH THÁI SỐ CỦA FAO: BIẾN DỮ LIỆU THÀNH VIỆN TRỢ KỊP THỜI VÀ HIỆU QUẢ

Ở nhiều vùng nông thôn của Cộng hòa Dân chủ Congo, mùa mưa không chỉ quyết định năng suất cây trồng mà còn quyết định sự no đủ của cả gia đình. Chỉ một mùa hạn hán cũng có thể đẩy hàng nghìn hộ nông dân nhỏ vào cảnh thiếu đói, buộc họ phải bán tài sản hoặc bỏ ruộng đất để mưu sinh.

Trong nhiều năm trở về trước, phản ứng quen thuộc trước các cú sốc khí hậu là viện trợ sau thảm họa. Khi mùa màng đã thất bát, khi khủng hoảng lương thực đã lan rộng, các gói hỗ trợ khẩn cấp mới được triển khai. Cách làm này không chỉ tốn kém mà còn thường đến quá muộn, khiến việc phục hồi sinh kế trở nên khó khăn hơn, tổn thất nặng nề hơn,...nhất là tại các quốc gia mong manh và chịu ảnh hưởng nặng nề từ hạn hán ở khu vực Châu Phi.

Xuất phát từ thực tế đó, một cách tiếp cận mới đã được thử nghiệm và mở rộng tại Congo, bao gồm ba giải pháp kết hợp:

- Tài chính phòng bị rủi ro thiên tai (Disaster Risk Financing - DRF); 

- Bảo hiểm meso-level ;

- Nền tảng số IDEA (Identification – Delivery – Empowerment Application) của FAO. 

Khác với cứu trợ truyền thống, tài chính phòng bị rủi ro dựa trên nguyên tắc “chuẩn bị trước”. Các nguồn lực tài chính được sắp xếp sẵn và sẽ được tự động kích hoạt khi dữ liệu khí hậu vượt qua những ngưỡng rủi ro đã được xác định.

Cùng với đó, bảo hiểm meso-level- bảo hiểm cho các tổ chức trung gian như chương trình an ninh lương thực, cơ quan hỗ trợ sinh kế hoặc chính quyền địa phương trở thành giải pháp phù hợp.

Khi các chỉ số khí hậu cho thấy nguy cơ hạn hán hoặc mất mùa nghiêm trọng, khoản chi trả bảo hiểm được kích hoạt, tạo nguồn tài chính ngay từ đầu mùa vụ. Mục tiêu không phải là bù đắp thiệt hại sau khi xảy ra, mà là ngăn thiệt hại trở nên trầm trọng.

Tuy nhiên, tài chính phòng bị chỉ thực sự hiệu quả nếu nguồn lực đó đến được đúng người, đúng thời điểm. Đây là bài toán không đơn giản tại Congo, nơi nhiều nông dân không có giấy tờ đầy đủ, sống ở vùng sâu, vùng xa và nằm ngoài hệ thống ngân hàng chính thức.

Để giải quyết khoảng trống này, FAO triển khai nền tảng số IDEA (Identification, Delivery, Empowerment Application). IDEA cho phép xây dựng danh tính số cho người hưởng lợi, thu thập thông tin về sinh kế, mức độ dễ tổn thương và vị trí địa lý, từ đó tạo nền tảng cho việc phân phối hỗ trợ minh bạch và nhanh chóng.

IDEA là một sáng kiến kỹ thuật số được thiết kế để tăng cường quản lý dữ liệu nông nghiệp, cải thiện việc cung cấp dịch vụ và trao quyền cho nông dân sản xuất nhỏ thông qua các giải pháp dựa trên công nghệ.

Hệ thống IDEA tích hợp mã hóa đầu cuối, bảo vệ mật khẩu và giám sát thời gian thực để bảo vệ dữ liệu người thụ hưởng và tăng cường tính minh bạch trong hoạt động. Bằng cách số hóa quy trình đăng ký và quản lý dữ liệu, nền tảng này giảm thiểu sự trùng lặp, đẩy nhanh quá trình xác minh và đảm bảo nguồn lực đến được với người thụ hưởng một cách hiệu quả và công bằng.

Khi nguồn tài chính phòng bị rủi ro hoặc bảo hiểm meso-level được kích hoạt chi trả, IDEA đóng vai trò như “cầu nối” đưa hỗ trợ từ cấp chương trình xuống tận cộng đồng.

Ngoài ra, thay vì hỗ trợ bằng hiện vật hoặc tiền mặt như trước đây, hỗ trợ được chuyển dưới dạng e-voucher. Nông dân có thể dùng e-voucher để mua hạt giống, phân bón hoặc vật tư nông nghiệp tại các điểm bán địa phương.

Cách làm này mang lại ba lợi ích rõ rệt. 

- Thứ nhất, tốc độ hỗ trợ đến sớm hơn nhiều so với cứu trợ truyền thống. 

- Thứ hai, hiệu quả chi phí tăng lên rõ rệt khi giảm vận chuyển, lưu kho và thất thoát. 

- Thứ ba, nông dân được tự lựa chọn đầu vào sản xuất phù hợp với điều kiện đất đai và tập quán canh tác của mình, họ được trao quyền thay vì thụ động “xin”.

Quan trọng hơn, hỗ trợ được triển khai trước khi cú sốc khí hậu gây tổn thất nghiêm trọng, giúp nông dân bảo vệ mùa vụ và tránh rơi vào vòng xoáy khủng hoảng.

Dữ liệu dẫn đường cho chính sách

Nền tảng của toàn bộ hệ thống này là dữ liệu khí hậu và sinh kế. Các tập dữ liệu như TAMSAT hay ERA5 giúp theo dõi lượng mưa, hạn hán và điều kiện sinh trưởng cây trồng. Dữ liệu khảo sát sinh kế như DIEM của FAO bổ sung bức tranh về mức độ dễ tổn thương của từng cộng đồng.

Công cụ Ứng dụng Khí tượng Nhiệt đới sử dụng dữ liệu vệ tinh - Hệ thống cảnh báo sớm nông nghiệp (TAMSAT-ALERT) sẽ cung cấp dự báo về độ ẩm đất trung bình theo mùa và chỉ số đáp ứng nhu cầu nước (WRSI). Các chỉ số của TAMSAT-ALERT được phát hiện có mối tương quan chặt chẽ với cây trồng và năng suất ở các cánh đồng. Đồng thời, cũng cung cấp dự báo chính xác vào các đầu mùa vụ, cho phép người dân và các tổ chức nhân đạo đủ thời gian chuẩn bị ứng phó.

Việc kết hợp các dự báo TAMSAT-ALERT theo phương pháp nhiều lớp, với các hành động được kích hoạt bởi các yếu tố thay đổi theo không gian và thời gian, và về cơ bản được định hướng bởi các tổ chức nhân đạo, sẽ cung cấp thông tin đáng tin cậy về khả năng xảy ra hạn hán, cuối cùng giúp giảm thiểu tình trạng mất an ninh lương thực.

Khi dữ liệu cho thấy rủi ro gia tăng, hệ thống tài chính phòng bị được kích hoạt; khi hỗ trợ được phân phối, dữ liệu tiếp tục được cập nhật để đánh giá tác động và điều chỉnh chính sách. Đây là một vòng tròn khép kín, nơi dữ liệu không chỉ để phân tích, mà để hành động.

Bằng hiệu quả thực tế thông qua sự kết hợp mô hình mới này, FAO đã tiếp tục khởi động giai đoạn thứ hai của chương trình đăng ký nông dân tại Zimbabwe bằng hệ thống IDEA. Đến nay, 14.915 nông dân Zimbabwe đã được đăng ký bằng hệ thống IDEA, dự kiến quá trình này sẽ kịp thời cho vụ mùa hè năm 2026.

Ông Lewis Hove, Trưởng nhóm Khả năng phục hồi của FAO khu vực Nam Phi, nhận định: IDEA cung cấp cho các chính phủ và đối tác một nền tảng linh hoạt để nhắm mục tiêu hỗ trợ, bảo vệ dữ liệu và trao quyền cho nông dân tham gia tích cực vào nền kinh tế số.

Thông qua những nỗ lực này, FAO đang giúp các chính phủ chuyển đổi từ các hệ thống rời rạc sang các hệ thống đăng ký nông dân kỹ thuật số thống nhất và an toàn, đảm bảo rằng mọi nông dân đều được tính đến và được ghi nhận trong các hệ thống sản xuất và khả năng phục hồi quốc gia.

Đồng thời, thiết kế của IDEA đảm bảo rằng dữ liệu của nông dân vẫn thuộc sở hữu và được kiểm soát ở cấp quốc gia, tăng cường chủ quyền kỹ thuật số và trách nhiệm giải trình.

Qua những câu chuyện trên có thể thấy, ngoài chức năng giám sát, nếu được sử dụng đúng cách, chuyển đổi số, dữ liệu viễn thám và các công nghệ số hoàn toàn có thể trở thành công cụ chăm lo và bảo vệ người dân. Trong bối cảnh nhân loại đang đồng thời đối mặt với chuỗi thảm họa thiên nhiên có quy mô và tần suất lớn nhất trong lịch sử, công nghệ không chỉ để "nhìn thấy rủi ro", mà còn để hành động sớm, giảm tổn thất và bảo vệ sinh kế.

Link nội dung: https://congdankhuyenhoc.vn/ung-dung-co-so-du-lieu-va-cong-nghe-so-de-nang-cao-hieu-qua-ung-pho-voi-thien-tai-17925122415281479.htm